વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - મે ૨૦૨૪

 મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… - ૧૯૫૭ - ૨

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩) ની શુદ્ધ શાસ્ત્રીય ગાયકી અને અવાજની સહજ બુલંદીને કારણે હિંદી ફિલ્મ જગતે તેમને શાસ્ત્રીય સંગીત પર આધારિત ગીતો કે ધાર્મિક  ભાવનાં કે દેશભક્તિ કે કુદરતની નિશ્રામાં ગવાતાં ગીતોનાં ચોકઠામાં ગોઠવી નાખ્યા હતા. એમણે ફિલ્મના હીરો માટે, રોમાંસનાં, ગીતો નથી ગાયાં એમ તો છે જ નહીં. રાજ કપૂરનાં આવારા (૧૯૫૧) થી મેરા જામ જોકર (૧૯૭૦)સુધીનાં કેટલાંય ગીતો આજે પ લોકોને હોઠે છે. રાજેંદ્ર કુમાર, મનોજ કુમાર વગેરે એવા કેટલાય હીરો છે જેમની કારકિર્દીનાં શરૂઆતનાં ગીતો મન્ના ડેના સ્વરમાં હતાં, અને એટલાં સફળ રહ્યાં હતાં કે આ કલાકારોની કારકિર્દીઓને શરૂઆતનૂં ચાલક બળ મળી રહ્યું.

૧૯૫૭નું વર્ષ હિંદી ફિલ્મો માટે બહુ અનોખું હતું. '૫૦ના દાયકાના લગભગ બધા જ સંગીતકારોએ ૧૯૫૭માં એક કે એકથી વધારે ફિલ્મ કરી હશે. મન્ના ડે માટે ૧૯૫૭નું વરસ ફિલ્મો અને ગીતોની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ બહુ ફળદાયી હતું. ગીતોના વિષય અને ભાવ બાબતે ગુણાત્મક વૈવિધ્યનાં ત્રણ ઉદાહરણો તો પાછાં બહુ જ સફળ ગીતો પણ ગાય છે. કૌન આયા મેરે મનકે દ્વારે (દેખ કબીરા રોયા -  ગીતકારઃ રાજેંદ્ર ક્રુષ્ણ - સંગીતઃ મદન મોહન), હો ઉમડ ઘુમડેકે આયી રે ઘટા ( દો આંખેં બારહ હાથ - લતા મંગેશકર અને સાથીઓ સાથે ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીતકારઃ વસંત દેસાઈ) કે ગુજરીયા કટતી જાયે રે ઉમરિયા ઘટતી જાય રે (મધર ઇન્ડીયા, ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની, સંગીતકારઃ નૌશાદ) ફિલ્મમાં કયા કલાકારોએ ગાયું છે તે કદચ યાદ ન હોય, તો પણ ગીતની સફળતા તો પણ તસુભાર ઓછી નથી થતી. એટલે એમ જણાય કે નિયતિએ મનમાં એવી ગાંઠવાળી હશે કે મન્ના ડેની સફળતા જે તેમની બેડી બની રહે તેમની સફળતા નિયતિને ક્યારેય સફળતા ન લાગી! મન્ના ડે સફળ ગીત ગાય એટલે સફળ જ થાય એટલા માટે તેમને ગીતો ફાળવવાં ન આવતાં! જે ગીત કોઈ નહીં ગાઈ શકે એમ લાગે એવાં ગીતો જ તેમને ફાળે આવતાં. 

મન્ના ડેના જન્મના મહિનામાં તેમનાં આ ઓછાં સાંભળવા મળેલ, ઓછાં લોકપ્રિય થયેલ ગીતોની યાદને તાજી કરવાનો ઉપક્રમ આપણે ચલે જા રહેં હૈ લેખમાળામાં કરી રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધીમાં આપણે

૨૦૧૮માં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો,

૨૦૧૯માં તેમનાં ૧૯૪૭-૧૯૫૦નાં ગીતો

૨૦૨૦માં તેમનાં ૧૯૫૧-૧૯૫૩નાં ગીતો,

૨૦૨૧માં તેમનાં ૧૯૫૪-૧૯૫૫નાં ગીતો,

૨૦૨૨માં તેમનાં ૧૯૫૬નાં ગીતો, અને,

૨૦૨૩માં તેમનાં ૧૯૫૭નાં ગીતોનો ભાગ ૧

સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

આજના મણકામાં આપણે ૧૯૫૭ના  મન્ના ડેનાં ગીતોને આવરી લેતી કેટલીક બીજી ફિલ્મોની વાત કરીશું.

બૈરન હો ગયી રૈના - દેખ કબીરા રોયા - ગીતકારઃ રાજેંદ્ર કૃષ્ણ - સંગીતકારઃ મદન મોહન

મન્ના ડે હવે રાગ જયજયવંતી પર આધારીત ગીત રજુ કરે છે. આ ગીત કૌન આયા મેરે મન કે દ્વારે જેટલું કદાચ લોકપ્રિય નથી થયું, પણ મન્ના ડે દ્વારા ગવાયેલાં ગીતોમાં તેનું બહુ માનભર્યું સ્થાન છે.

આડવાત

આપણા જેવા શાસ્ત્રીય સંગીતના ઓછા જાણકાર લોકોને પણ નાર્વણરાઓ શહાણે શુધ્ધ શાસ્ત્રીય ગાયકીમાં રજૂ કરેલ આ રચના સાભળવી ગમશે.

ડૉ. પ્રભા અત્રે એ આ મુખડામાં રચાયેલ રચના રાગ મિશ્ર કાનકાંગીમાં ઠુમરી શૈલીમાં રજુ કરી છે. 

દિન હોલી કા આ ગયા રંગ ડાલો - એક ગાંવકી કહાની - લતા મંગેશકર અને સાથીઓ સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર - સંગીતકારઃ સલીલ ચૌધરી 

ફિલ્મના નાયક, તલત મહમુદ, આવાં મસ્તીના હીલોળા લેતાં ગીતને ન્યાય ન આપી શકે એવી ગણતરીએ ગામના અન્ય લોકો હોળીના આ તહેવારની ઉજવણી કરે છે તેવી ગોઠવણી કરી હશે. એટલે પછી બે ત્રણ કલાકારો માટે સ્વર તો મન્ના ડેનો જ વાપરી લેવાયો છે.

છુક છુક છૈયા ખુબ તેરી ગાડી વાહ દેખો સૈયા - લાલ બત્તી - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી  - સંગીતકારઃ સલીલ ચૌધરી 

એ સમયમાં ફિલ્મના તેમ જ ગીતોના વિષયોમાં સમાજવાદને આવરી લેવાનું ચલણ બહુ વ્યાપક હતું.

દેસી ક્યા બિદેસી ક્યા ગોરા ભી કિતના અછ્છા કાલા ભી કિતના સુંદર, યારોં હૌઈ કૈસી પશ્ચિમ ને મન પે ડાલા પૂરબકા જાદુ મન્તર - લાલ બત્તી - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી  - સંગીતકારઃ સલીલ ચૌધરી 

સમાજવાદના રંગે રંગાયેલ જમણવારમાં પણ રોક એન રોલના મસાલા વગર તો જમણ ફીક્કું પડી જાય ! એ જ વિચારસરણીમાં રંગાયેલા સલીલ ચૌધરી પણ ફિલ્મ જગતની વ્યાવસાયિક વાસ્તવીકતાઓની માંગ બહુ સજ્જપણે પુરી કરી રહે છે. જોકે, ગીતની ધુન મનમાં રમતી રહે તેવી છે.

ટેઢી ટેઢી હમસે ફીરે સારી દુનિયા .... હર કોઈ નજ઼ર બચાકે ચલા જાયે દેખો  ... જાને કાહે કટે સારી દુનિયા - મુસાફિર - શમશાદ બેગમ સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર - સંગીતલારઃસલીલ ચૌધરી 

બુટ પોલિસ (૧૯૫૪)ના ચલી કૌનસે દેશ ગુજરીયા તુ સજ઼ ધજ઼ કે પછી શૈલેન્દ્ર બીજી વાર પરદા પર ગીત ગાવા આવ્યા છે. જોકે તેમનો અભિનય બહુ સચોટ છે એ બાબતની નોંધ તો લેવી રહે. ગીતમાં તેમનાં સહઅભિનેત્રી હીરા સાવંત છે.

તદુપરાંત , આ ફિલ્મ દ્વારા હૃષિકેશ મુખર્જીએ દિગ્દર્શન ક્ષેત્રે પદાર્પણ કર્યું હતું. તેથી વધારે ધ્યાન ખેંચતું પદાર્પણ કેષ્ટો મુખર્જીનું છે. અહી તેઓએ ઑટીસ્ટિક અસરથી પિડીત વ્યક્તિની ભૂમિકા કરી છે, પણ પાત્રને લાચાર નથી બનવા દીધું.

આડવાત :

બહ આશ્ચર્યની વાત છે કે મન્ના ડે અને શમશાદ બેગમે માત્ર છ ગીત જ સાથે ગાયાં છે, જેમાનાં બે તો સમુહ ગાન છે –

• ફુલોંકા સપને દેખનેવાલે - ગર્લ્સ સ્કૂલ (૧૯૪૯) - ગીતકારઃ પ્રદીપ -સંગીતઃ અનિલ બિશ્વાસ 
• ઐસા ચકમા દિયા કિસીને - ચમકી (૧૯૫૨) - ગીતકારઃ પ્રદીપ - સંગીતઃ મન્ના ડે
• 'મુસાફીર'નું ઉપરોક્ત યુગલ ગીત 
• સુન સુન રી ગોરે મુખડેવાલી - મિસ પંજાબ મેલ (૧૯૫૮) - ગીતકારઃ ઝૈબુન્નિસા - સંગીતઃ બી એન બાલી 
• દુખ ભરે દિન બીતે રે ભૈયા - મધર ઇંન્ડીયા (૧૯૫૭) - મોહમ્મદ રફી, અશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - સંગીતઃ નૌશાદ 
• પીલી પીલી સરસોં પીલી ઉડે  પતંગ - ઉપકાર (૧૯૬૭) - મહેન્દ્ર કપૂર, આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ ગુલશન બાવરા - સંગીતઃ કલ્યાણજી આણંદજી 

અલ્લહ નિગેહબાન સફર હૈ ઉમ્મીદો કી નિશાની નઈ મંઝિ હૈ નયા દાના પાની - જહાજી લુટેરા - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ સરતાજ રહમાની - સંગીતઃ બુલો સી રાની 

બુલો સી રાની જેવા ધરખમ સંગીતકાર પણ બી ગ્રેડની ફિલ્મનું ટિકિટબારી પરનાં નસીબને બદલાવી નથી શક્યા.

તન કે તંબુરેમેં દો સાંસો કે તાર બોલે જય રાધે શ્યામ જય સીતા રામ - જનમ જનમ કે ફેરે - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીતઃ એસ એન ત્રિપાઠી

સરખામણી કરવાનો કોઈ અર્થ નથી પણ એક જ ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફીનાં પશ્ચાદભૂનાં ગીત યે હૈ જનમ જનમ કે ફેરે ગીતને ખુબ પ્રસિદ્ધિ મળે છે તો આ ગીતની ખાસ નોંધ નથી લેવાતી. 

રંગ બીરંગે ફુલોં કી ઝૂમે રે ડાલીયાં કલી કલી આંખોંકી છલકે રે પાયલીયા તુ પ્યાર કા તાર તોડ કહાં ચલા રે ઐસી પ્યારી દુનિયા કો છોડ કહાં ચલા રે - જનમ જનમ કે ફેરે - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીતઃ એસ એન ત્રિપાઠી 

અહીં આપણે વર્ષના બધા રેકોર્ડ તોડી કાઢનાર મોહમ્મદ રફી - લતા મંગેશકરનાં યુગલ ગીત જરા સામને તો આ છલીએની સરખામણી કરવાનૂં મન થઈ આવે 

પીપલ તલે ઘર મેરા કબી ભુલે સે સજન મારો ફેરા - જીવન સાથી - સુધા મહોત્રા સાથે - ગીતકારઃ ડી એન મધોક - સંગીતઃ બુલો સી રાની 

'જહાજી લુટેરા'થી વિપરિત આ ફિલ્મ સામાજિક વિષયની છે. અદાકારો પણ અશોક કુમાર, ઉષા કિર્ણ, અનૂપ કુમાર, પ્રતીમા દેવી, ડેસી ઈરાની, શમ્મી, મુરાદ, જબીનલી જેવાં ધરખમ છે. તેમ છતાં નસીબે કોઈને પણ સાથ ન આપવાનું જ નક્કી કર્યૂં હશે. 

ડીંગ ડીંગ દૈયા ચલે પુરવૈયા ચલે વહીયા વહીયા હો.... કાલી ઘટાયેં આકાશમેં ઘીર આયી નૈયા ડગમગ હોકે ડોલે જી - જય અમ્બે - લતા મંગેશકર સાથે - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીત શિવરામ

દક્ષિણની ફિલ્મની રીમેક હોય કે ધાર્મિક ફિલ્મ હોય એટલે ગીત કર્ણપ્રિય ન હોય એવું ક્યારે પણ નથી બનતું  જોવા મળતું. 

મતલબી યાર કિસકે, ખાયા પિયા ઔર ખિસકે - જાસૂસ - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ ઈંદીવર - સંગીતઃ અનિલ બિશ્વાસ 

ધુન એટલી અઘરી છે કે થિયેટરમાં ફિલ્મ દરમ્યાન જ ગીત પુરૂ થયા બાદ પ્રેક્ષકોને યાદ નહીં રહ્યું હોય !

અત્યાર સુધી સાંભળ્યાં એ ૧૯૫૭નાં મન્ના ડેનાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતો ખરેખર એટલાં ઓછાં જાણીતાં કહી શકાય એવાં છે કે આટલાં ગીતોને બરાબર સાંભળવા માટે આજના મણકાને અહીં વિરામ આપવો જોઈશે. હવે પછીના અંકમાં મન્ના ડેનાં ૧૯૫૭ માટેનાં બાકી રહેલાં ઓછાં જાણીતો ગીતોને યાદ કરીશું.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - એપ્રિલ ૨૦૨૪

 

હસરત જયપુરી - શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારો માટે લખેલાં ગીતો : ૧૯૬૧ - ૨

હસરત જયપુરી (મૂળ નામ - ઈક઼બાલ હુસ્સૈન- જન્મ: ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૨૨ | અવસાન: ૧૭ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૯૯) બહુ સહજ કવિ હતા. તેમણે ફિલ્મો માટે પહેલવહેલું, અને એક માત્ર, ગીત 'શાયર (૧૯૪૯) માટે લખ્યું. એ ફિલ્મના સંગીતકાર ગુલામ મોહમ્મદ હતા. પરંતુ નિયતિએ હસરત જયપુરીના ફિલ્મ સંગીતના પ્રવેશ માટે અલગ વ્યવસ્થા વિચારી હતી. એટલે એ ગીતને ફિલ્મમાં પસંદગી ન પામ્યું. ઇતિહાસ તો તેમની રાજ કપુર સાથે ઓળખાણ થાય અને પછી શંકર જયકિશન અને શલેન્દ્ર સાથેના લાંબા સંગાથની અપેક્ષાએ રાહ જોતો હતો.

સામાન્ય પણે એવી માન્યતા પ્રવર્તે છે કે શૈલેન્દ્ર સાથે શંકર જયકિશન દ્વારા સંગીતબદ્ધ કરેલી ૧૯૦ ફિલ્મોમાં હસરત જયપુરીનું યોગદાન નોંધપાત્ર રહ્યું છે. દેખીતા આંકડાઓની દૃષ્ટિએ આ કથન સાવ ખોટું નથી. તો અન્ય સંગીતકારો સાથે હસરત જયપુરીએ લખેલાં ગીતો એટલાં વૈવિધ્યપૂર્ણ, સફળ અને ફિલ્મ સંગીતને સમૃદ્ધ કરતાં રહ્યાં છે એ વાતમાં પણ એટલું જ તથ્ય છે.

હસરત જયપુરીએ રચેલાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતો આપણે ખાસ કરીને આપણે દર એપ્રિલ મહિનામાં વર્ષ ૨૦૧૭થી શરૂ કરીને સાંભળતાં રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધી આપણે

૨૦૧૭માં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૩નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૮માં ૧૯૫૩થી ૧૯૫૫નાં વર્ષોનાં,

૨૦૧૯માં ૧૯૫૬ અને ૧૯૫૭નાં વર્ષોનાં,

૨૦૨૦માં ૧૯૫૮નાં વર્ષનાં, ,

૨૦૨૧માં ૧૯૫૯નાં વર્ષનાં,

૨૦૨૨માં ૧૯૬૦નાં વર્ષનાં અને

૨૦૨૩માં ૧૯૬૧નાં વર્ષનો ભાગ ૧

સાંભળ્યાં.

વર્ષ ૧૯૬૧ માટે આપણે ભાગ ૧માં હુસ્નલાલ ભગતરામ, એસ એન ત્રિપાઠી અને ઈક઼્બાલ ક઼ુરૈશી માટે રચેલાં કેટલાંક ગીતો સાંભળ્યાં હતાં. આજના અંકમાં હવે વર્ષ ૧૯૬૧ માટે હસરત જયપુરીએ સરદાર મલિક માટે લખેલાં ગીતોની યાદ તાજી કરીશું.

સરદાર મલિક

મદન મંજરી (૧૯૬૧)

હિંદી ફિલ્મ સંગીતના ક્ષેત્રે એવા અનેક પ્રતિભાશાળી સંગીતકારો નોંધાયેલા છે જેમને તેમની પ્રતિભા અનુસારની સફળતા ન મળી. સરદાર મલિક આવા સંગીતકારો પૈકીના એક સંગીતકાર હતા. બી ગ્રેડની ફિલ્મો કહેવાય એવી સાંરંગા (૧૯૬૦)માં તેમનાં ગીતોને એ વર્ષ માટે મહત્તમ સફળતા મળી. નસીબ જેને થોડીક પણ યારી આપવા માગતું હોય તેને આટલી બધી સફળતાનો એટલો લાભ તો મળવાની અપેક્ષા કરાય કે હવે એ ગ્રેડની ફિલ્મોનું કામ પણ તેમને મળવા લાગશે. પરંતુ, સદરા મલિક જેવી પ્રતિભાઓને નસીબની એટલી યારી પણ સાથ નથી આપતી. એ પછી પણ્ર સરદાર મલિકને ફાળે બી ગ્રેડની ફિલ્મોને પોતાની માધુર્ય અને વૈવિધ્યપૂર્ણ રચાનાઓથી અજવાળતાં રહેવાનું જ લખાયેલું રહ્યું.

'મદન મંજરી' પણ આવી જ એક ફિલ્મ હતી. આવી ફિલ્મોનો એક નિશ્ચિત પ્રેક્ષક વર્ગ હતો, જેને માટે ફિલ્મનાં ગીતો થિયેટરમાં બેસીને ફિલ્મ સાથે માણવાનું એક અંગ હતું. આ વર્ગ પછીથી રેડિયો પર ફરમાયશો આપીને કે રેકોર્ડો ખરીદીને પોતાની પસંદગીને વધારે સમય સુધી જીવિત રાખી શકે તેવી તેમની સામાજિક કે આર્થિક સ્થિતિ ન રહેતી. એટલે આ પ્રકારની ફિલ્મોનાં ગીતો શ્રોતા વર્ગનાં દિલમાં બહુ લાંબા સમય સુધી યાદ ન રહેતાં.

સુન મોરે રસિયા મન બસીયા છોડ કે કભી નહી જાના .... પ્યાર નિભાઉંગા દિલસે ન જાઉંગા મૈં તો તેરા હી દિવાના - સુમન કલ્યાણપુર, મુકેશ

પ્રેમના એકરાર, પ્રેમાલાપ જેવી દૈવી સુખની ઘડીઓને માણતાં પ્રેમીપંખીડાંઓ પોતાની ભાવનાઓને વાચા આપવા માટે જે ગીતોનાં માધ્યમનો ઉપયોગ કરે એ ગીતોને સંગીતકારોએ ફિલ્મોમાં બહુ કલ્પનાશીલતાથી રચ્યાં છે. આ પ્રકારનાં ગીતોમાંના અનેક ગીતો લોકજીભે સહેલાઈથી રમવા લાગે.

દિલકી બાજી જીતકે ભી હારે હો ગયે ઈસ તરાહ પ્યાર કે ઈશારે - મોહમ્મદ રફી

પ્રેમની બાજીમાં દિલ હારો તો જ દિલ જીતાય. એ હારજીતની અનુભૂતિને અહીં મુક્તાનંદમાં રજુ કરાઈ છે. ગીતના ભાવ અને સંગીતરચનાની મજા માણવાને બદલે વધારે પડતી ચોખલાઈથી આલોચના કરનાર વર્ગને ભારતીય સંસ્કૃતિની પાર્શ્વભૂમિ પર રચાયેલી ફિલ્મમાં પાશ્ચાત્ય સંગીતનું મિશ્રણ ખુંચશે !

જાદુગર સૈયાં દેખો કર ગયા જાદુ લાખ મનાઉં દિલકો રહેં નહીં કાબૂ - લતા મંગેશકર

રાજકુટુંબની સ્ત્રીઓ પોતાના અંગત ભાવ પોતાની સહેલીઓ કે દાસીઓની હાજરીમાં જ વ્યક્ત કરે એવી પણ કોઈ પ્રથા હશે? તેમાં પણ જો એ અભિવ્યક્તિ શાસ્ત્રીય રાગમાં કરવામાં આવે તો નિર્મળ, શાલીન ગણાય !

 
છૈલ છબીલા રંગ રંગીલા કૌન નગરસે આયા , ઓ બાંકી હસીના દિલકા નગીના તેરે લિયે લાયા - મોહમ્મદ રફી, કમલ બારોટ

સભ્ય અને શાલીન ભાવથી હટીને મન ચાહે તેમ જો પ્રેમાલાપ કરવો હોય તો શેરી ગીત જેવી વ્યવસ્થા આડકતરો રસ્તો અપનાવવો પડે!

લે લો બાબુ પુડીયા ખાયેં બુઢ્ઢે બુઢ્ઢીયા બનજાયે ગુડ્ડા ગુડીયા - મોહમ્મદ રફી, મન્ના ડે

પોતે બનાવેલ ચીજ વસ્તુઓને પોતેજ વેંચવા નીકળવું એ નાના વેપારીઓ માટે એક મહત્ત્વનું સાધન રહ્યું છે. તેમાં પણ જો ગીત - નૃત્યની જાહેરાત કળા ઉમેરાય તો વેચાણકર્તા તેના ગ્રાહક સાથે સીધો સેતૂ બાંધી લઈ શકે ! તેમાં પણ અહી તો વળી બુઢાપાને ભગાવીને યુવાનીના રંગરાગ માણવાનો નુસ્ખો વેંચાઈ રહ્યો છે.

હમ અપને ગમકો સજા કર બહાર કર લેંગે ... તેરે ખ્યાલ કો થોડા પ્યાર કર લેંગે - આશા ભોસલે

ફિલ્મના વિષયને અનુરૂપ ગીત બનાવી આપીને બેસી રહેવાને બદલે પોતાની પ્રતિભાને અનુરૂપ રચના કરીને સરદાર મલિક પોતાની ક્ષમતાનું નિદર્શન કરવાની સાથે સાથે ફિલ્મ સંગીતની શ્રેષ્ઠ રચનાઓમાં સ્થાન મળે એવી ઉત્કૃષ્ટ કૃતિ રજુ કરે છે. 'સારંગા તેરી યાદમે' જેટલી કદાચ લોકચાહના કદાચ આ ગીતને સાંપડી નહીં હોય, પણ ગીતની ગુણવત્તા અને લોકપ્રિયતા સાથે સાથે જ ચાલતાં રહે એવું માંડ બનતું.

કહે કજરેકી ધાર ના ના ના - સુમન કલ્યાણપુર

ગીતની લય અસામાન્ય છે !

એક જ ગીત એવું છે કે જેમાં પાર્શ્વસ્વર ફરી વાર વપરાયો છે એ ગીત જ - કદર તેરા તસ્સવુર (આશા ભોસલે) - યુટ્યુબ પર નથી મળતું.

એકંદરે, આ ગીતો ફરી એક વાર સાબિત કરી રહે છે કે હસરત જયપુરી શંકર જયકિશન સિવાયના સંગીતકારો સાથે પણ એટલાં વૈવિધ્યપૂર્ણ અને ભાવવાહી ગીતો આપતા રહ્યા છે.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - માર્ચ ૨૦૨૪

 

ગુલામ મોહમ્મદ અને તેમનાં ગાયકો : ૧૯૫૪

ગુલામ મોહમ્મદ (જન્મ: ૧૯૦૩ – અવસાન: ૧૭ માર્ચ ૧૯૬૮) તાલીમથી ઢોલકના વાદક હોવાની સાથે  સાથે તેમની સંગીતની આગવી આંતરસુઝને  કારણે લોકસંગીતનાં ડફ અને મટકા જેવાં તાલવાદ્યોની પણ તેમને સહજ ફાવટ હતી.

'મિર્ઝા ગ઼ાલિબ' (૧૯૫૪)નાં પ્રિમિયર સમયે

તેઓ પોતે, એક વ્યક્તિ તરીકે પણ તેમના સંગીત જેટલા જ સરળ અને સાદા હતા. શરૂઆતના મુશ્કેલ દિવસોમાં ઉસ્તાદ ઝંડે ખાન સાથે નૌશાદનો પરિચય ગુલામ મોહમ્મદે જ કરાવી આપેલો. તેમ છતાં કેટલી વક્રતા છે કે આજે હવે ગુલામ મોહમ્મદને વધારે લોકો નૌશાદના સહાયક તરીકે યાદ કરે છે. જોકે એ વાત હકીકત તો હતી જ , પરંતુ એ પણ હકીકત છે કે જે બાર  વર્ષો ગુલામ મોહમ્મદે નૌશાદના સહાયક તરીકે કામ કર્યું ત્યારે નૌશાદ દ્વારા 'સંગીતબદ્ધ' કરાયેલ ૨૦ ફિલ્મોની સાથે સાથે તેમણે સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે ૯પોતે સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે કરેલી કુલ ૩૬ ફિલ્મોમાંથી ૧૭ ફિલ્મોનું સંગીત નિદર્શન પણ સંભાળ્યું હતું !

આવા બહુમુખી પ્રતિભાશાળી સંગીતકારનાં અંતકાલીન મહિનામાં તેમણે રચેલ ગીતોની યાદ તાજી કરવાનો ઉપક્રમ આપણે આ મંચ પર પ્રયોજેલ છે.  તદનુસાર સમયે સમયે તેમણે જે જે પાર્શ્વગાયકો સ્વરો દ્વારા એ ગીતોને વાચા આપી તેને કેંદ્રમાં રાખીને આપણી આ શ્રેણીની રચના કરેલ છે. અત્યાર સુધી આપણે  

વર્ષ ૨૦૨૧માં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૯નાં,

વર્ષ ૨૦૨૨માં ૧૯૫૦થી ૧૯૫૨નાં, અને

વર્ષ ૨૦૨૩માં ૧૯૫૩ નાં

કેટલાંક ગીતો યાદ કરી ચૂક્યાં છીએ.

આજના મણકાંમાં આપણે ગુલામ મોહમ્મદે ૧૯૫૪માં સ્વરબદ્ધ કરેલ બે ફિલ્મો - ગુઝારા અને મિર્ઝા ગ઼ાલિબ-માં તેમના સહગાયકો દ્વારા ગવાયેલાં કેટલાંક ગીતો સાંભળીશું. 

રંગ રંગીલે પ્યારે પ્યારે લાયે હમ ખિલૌને - ગુઝારા (૧૯૫૪) - લતા મંગેશકર, હૃદયનાથ મંગેશકર - ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન 

પોતે બનાવેલ ચીજવસ્તુઓને શેરીએ શેરી વેચતા નીકળતા કારીગરોનાં ગીતોનો આ પ્રકાર એ સમયે બહુ પ્રચલિત હતો. 

ગીતના બીજા ભાગમાં બન્ને અંતરાઓની શરૂઆતમાં કિશોરાવસ્થામાં દાખલ થતા હશે એવડા હૃદયનાથ મંગેશકરને તેમના પુરુષ હોમોનની અસરમાં હજુ સુધી ન આવેલા અવાજમાં સાંભળી શકાય છે.

જ઼ૂઠી હૈ કહાની તેરી જ઼ૂઠી તેરી શાન ..... તુ કર નહી શકતા મુસ્કીલ કભી આસાન - ગુઝારા (૧૯૫૪) - આશા ભોસલે - ગીતકારઃ મુનીર લખનવી 

ગીતના બોલ પરથી આ ગીત બેકગ્રાઉન્ડમાં ગવાતાં ગીતો પ્રકારનું જણાય છે.

https://www.youtube.com/watch?v=J4Ug7riA0eU

ઝૂમ ઝૂમ કર બહાર નાચે પવન ફુલ બરસાયે - ગુઝારા (૧૯૫૪) - શમસાદ બેગમ - ગીતકારઃ  ફૌક઼ જામી 

પ્રેમી યુગલ તેમનાં સહજીવનનાં સ્વપ્નોને વાચા આપે છે. ગીતની વાદ્યસજ્જામાં નૌશાદનાં ગીતોની છાયા કદાચ  અનુભવાય, પણ તાલ તો ગુલામ મોહમ્મદની આગવી શૈલીની જ મોહર ધરાવે છે.

શમશાદ બેગમ અને મોહમ્મદ રફીએ ગાયેલું રુલા રૂલાકે પેહલી આયી ઔર મિલી યે પગાર અને શ્યામકુમારે ગયેલું ઝમાને હૈ રે ઝાલિમ જ઼માને એ બે ગીતો યુ ટ્યુબ પર નથી મળી શક્યાં

મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪) નું સંગીત ગુલામ મોહમ્મદની કારકિર્દીનું પ્રતિબંબ જ કહી શકાય. ફિલમાં જે અગિયાર ગીતો અને બે ગઝલ પઠન હતાં, તેમાંના આહ કો ચાઇયે એક ઉમ્ર અસર હોને તક, નુક્તા ચીં હૈ ગમ -એ દિલ, રહિયે અબ ઐસી જગહ જહાં કોઈ ન હો અને યે ન થી હમારી કિસ્મત (સુરૈયા), દિલ - એ નાદાં તુઝે હુઆ ક્યા હૈ (સુરૈયા, તલત મહમુદ) ઈશ્ક઼ મુઝકો નહીં વહસત હી સહી , ફિર મુઝે દિદા-એ-તર યાદ આયા (તલત મહમુદ) અને હૈ બસ કે ઉનકે ઈશારે પર નિશાં ઔર (મોહમ્મદ રફ) તો જબરદસ્ત સફળતા અને ચાહના વરેલાં ગીતો હતાં. આ ગીતોએ હિંદી ફિલ્મોમાં ગઝલ ગાયકીને એક આગવું સ્વરૂપ બક્ષ્યું હતું. ફિલ્મને પણ ૧૯૫૪ માટે રાષ્ટીય પુરસ્કાર સુદ્ધાં એનાયત થયેલા. એ વર્ષનાં ટિકિટબારી પર સફળ રહેલી ફિલ્મોમાં મિર્ઝા ગાલિબ ચોથા નંબરે રહેલ. અને તેમ છતા..... ગુલામ મોહમ્મદની કારકિર્દીને લાગેલું ગ્રહણ ન જ વિખરાયું. 

ગંગાકી રેત પર બંગલા છવાઇ દે સૈંયા તેરી ખૈર હો - મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪) - સુધા મલ્હોત્રા - ગીતકાર શકીલ બદાયુની 

બહાદુર શાહ ઝફરના દરબારમાં નૃત્યની રજુઆત ચાલી રહી છે. ગીત થોડું આગળ વધે છે ત્યાં બાદશાહ આવાં રંગીલાં ગીતોથી કંટાળ્યા હોય તેમ ઊભા થાય છે અને તે સાથે જ મોતી બેગમ -મિર્ઝાનાં 'ચૌદહવીઁ- મિર્ઝા ગ઼ાલિબની રચના આહ કો ચાહિયે એક ઉમર અસર હોનેકો છેડીને બાદશાનું ધ્યાન મિર્ઝાની શાયરી દ્વારા બાદશાહની કેદમાં સબડતા મિર્ઝા તરફ ધ્યાન ખેંચે છે. 

હમને માના કે તગ઼ાફુલ ન કરોગે લેકિન, ખાક઼ હો જાયે હમ તુમકો ખબર હોને તક - મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪) - સુરૈયા - ગીતકારઃ મિર્ઝા ગ઼ાલિબ 

મોતી બેગમ નિર્ઝાના બાહુપાશમાં છેલ્લા શ્વાસ લે છે. તેમના જનાજાની આખરી સફર સમયે મોતી બેગમ (સુરૈયા)નાં દિલમાંથી ફૂટા કરતી વેદના આ શેરો વડે પાર્શ્વભૂમાં સંભળાય છે.

આડવાત:

આ શેર આહ કો ચાહિયે એક ઉમર અસર હોનેકો  ગઝલનૉ જ ભાવનાત્મ્ક હિસ્સો છે.  એ ગઝલને ગીત રૂપે સમાવેલા શેર અહીં મૂળ ગઝલમાં આડા અક્ષરોમાં દર્શાવેલ છે.

आह को चाहिए इक उम्र असर होते तक

कौन जीता है तिरी ज़ुल्फ़ के सर होते तक

दाम-ए-हर-मौज में है हल्क़ा-ए-सद-काम-ए-नहंग

देखें क्या गुज़रे है क़तरे पे गुहर होते तक

आशिक़ी सब्र-तलब और तमन्ना बेताब

दिल का क्या रंग करूँ ख़ून-ए-जिगर होते तक

ता-क़यामत शब-ए-फ़ुर्क़त में गुज़र जाएगी उम्र

सात दिन हम पे भी भारी हैं सहर होते तक

हम ने माना कि तग़ाफ़ुल न करोगे लेकिन

ख़ाक हो जाएँगे हम तुम को ख़बर होते तक

परतव-ए-ख़ुर से है शबनम को फ़ना की ता'लीम

मैं भी हूँ एक इनायत की नज़र होते तक

यक नज़र बेश नहीं फ़ुर्सत-ए-हस्ती ग़ाफ़िल

गर्मी-ए-बज़्म है इक रक़्स-ए-शरर होते तक

ग़म-ए-हस्ती का 'असद' किस से हो जुज़ मर्ग इलाज

शम्अ हर रंग में जलती है सहर होते तक

         આ ગઝલનાં મૂળ સ્વરૂપમાં 'હોતે તક' રદીફ તરીકે વપરાયેલ છે, પણ તેનાં ગાયન સ્વરૂપમાં        રદીફ તરીકે 'હોને તક' જ વપરાતું જોવા મળે છે.

નિગાહેં ફેર લીં સબને હૈં અશ્કકે ડેરે .......દીવાને યહાં તક પહુંચ આયે - મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪) - બંદા હસન, મોહમ્મદ રફી - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની 

રજુઆતની દૃષ્ટિએ અલ્લાહના દરબારમાં ગવાતી અરજના સ્વરૂપની આ શદ્ધ પ્રકારની કવ્વાલી છે. જોકે કવ્વાલીના બોલ રૂપક તરીકે અલાહના દરબારમાં મિર્ઝાને બાદશાહની કેદમાંથી છોડાવવની અરજ લઈ આવેલ પત્ની (નિગાર સુલ્તાના) અને પ્રેમિકા મોતી બેગમ (સુરૈયા)ની લાગણીઓને પણ રજુ કરે છે.

નહીં ઈશ્ક઼મેં ઇસકા રંજ હમેં - મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪) - મોહમ્મદ રફી - ગીતકારઃ બહાદુર શાહ ઝફર 

અહીં મૂળ ગઝલના ત્રણ શેરનું પઠન કરાતું બતાવાયું છે.

        આડવાત :

         આ ગઝલને ઘણા ગાયકો પોત્પોતાના અંદાજમાં ગાઈ છે. અહીં હબીબ વાલૉ મોહમ્મદની રજુઆત મુકી છે.

ચલી પી કે નગર અબ કાહે કા ડર હો મોરે બાંકે બલમ કોતવાલ - મિર્ઝા ગ઼ાલિબ (૧૯૫૪) - શમશાદ બેગમ - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની 

લગ્નની તૈયારૉ ચાલતી હોય ત્યારે ગવાતાં ગીતોના પ્રકારનું આ ગીત હોવાથી તેની બાંધણી પણ લોકગીત શૈલીમાં જ કરાયેલ છે.

ગુલામ મોહમ્મદ અને તેના ગાયકોની આ સફર હજુ (આવતાં વર્ષોમાં) પણ ચાલુ જ રહે છે. 

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.