વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૯મું સંસ્કરણ - મે ૨૦૨૪

 મન્ના ડે - ચલે જા રહેં હૈ… - ૧૯૫૭ - ૨

મન્ના ડે - મૂળ નામ: પ્રબોધ ચંદ્ર ડે, (૧ મે, ૧૯૧૯ - ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩) ની શુદ્ધ શાસ્ત્રીય ગાયકી અને અવાજની સહજ બુલંદીને કારણે હિંદી ફિલ્મ જગતે તેમને શાસ્ત્રીય સંગીત પર આધારિત ગીતો કે ધાર્મિક  ભાવનાં કે દેશભક્તિ કે કુદરતની નિશ્રામાં ગવાતાં ગીતોનાં ચોકઠામાં ગોઠવી નાખ્યા હતા. એમણે ફિલ્મના હીરો માટે, રોમાંસનાં, ગીતો નથી ગાયાં એમ તો છે જ નહીં. રાજ કપૂરનાં આવારા (૧૯૫૧) થી મેરા જામ જોકર (૧૯૭૦)સુધીનાં કેટલાંય ગીતો આજે પ લોકોને હોઠે છે. રાજેંદ્ર કુમાર, મનોજ કુમાર વગેરે એવા કેટલાય હીરો છે જેમની કારકિર્દીનાં શરૂઆતનાં ગીતો મન્ના ડેના સ્વરમાં હતાં, અને એટલાં સફળ રહ્યાં હતાં કે આ કલાકારોની કારકિર્દીઓને શરૂઆતનૂં ચાલક બળ મળી રહ્યું.

૧૯૫૭નું વર્ષ હિંદી ફિલ્મો માટે બહુ અનોખું હતું. '૫૦ના દાયકાના લગભગ બધા જ સંગીતકારોએ ૧૯૫૭માં એક કે એકથી વધારે ફિલ્મ કરી હશે. મન્ના ડે માટે ૧૯૫૭નું વરસ ફિલ્મો અને ગીતોની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ બહુ ફળદાયી હતું. ગીતોના વિષય અને ભાવ બાબતે ગુણાત્મક વૈવિધ્યનાં ત્રણ ઉદાહરણો તો પાછાં બહુ જ સફળ ગીતો પણ ગાય છે. કૌન આયા મેરે મનકે દ્વારે (દેખ કબીરા રોયા -  ગીતકારઃ રાજેંદ્ર ક્રુષ્ણ - સંગીતઃ મદન મોહન), હો ઉમડ ઘુમડેકે આયી રે ઘટા ( દો આંખેં બારહ હાથ - લતા મંગેશકર અને સાથીઓ સાથે ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીતકારઃ વસંત દેસાઈ) કે ગુજરીયા કટતી જાયે રે ઉમરિયા ઘટતી જાય રે (મધર ઇન્ડીયા, ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની, સંગીતકારઃ નૌશાદ) ફિલ્મમાં કયા કલાકારોએ ગાયું છે તે કદચ યાદ ન હોય, તો પણ ગીતની સફળતા તો પણ તસુભાર ઓછી નથી થતી. એટલે એમ જણાય કે નિયતિએ મનમાં એવી ગાંઠવાળી હશે કે મન્ના ડેની સફળતા જે તેમની બેડી બની રહે તેમની સફળતા નિયતિને ક્યારેય સફળતા ન લાગી! મન્ના ડે સફળ ગીત ગાય એટલે સફળ જ થાય એટલા માટે તેમને ગીતો ફાળવવાં ન આવતાં! જે ગીત કોઈ નહીં ગાઈ શકે એમ લાગે એવાં ગીતો જ તેમને ફાળે આવતાં. 

મન્ના ડેના જન્મના મહિનામાં તેમનાં આ ઓછાં સાંભળવા મળેલ, ઓછાં લોકપ્રિય થયેલ ગીતોની યાદને તાજી કરવાનો ઉપક્રમ આપણે ચલે જા રહેં હૈ લેખમાળામાં કરી રહ્યાં છીએ. અત્યાર સુધીમાં આપણે

૨૦૧૮માં મન્ના ડેનાં ૧૯૪૩થી ૧૯૪૬નાં વર્ષનાં ગીતો,

૨૦૧૯માં તેમનાં ૧૯૪૭-૧૯૫૦નાં ગીતો

૨૦૨૦માં તેમનાં ૧૯૫૧-૧૯૫૩નાં ગીતો,

૨૦૨૧માં તેમનાં ૧૯૫૪-૧૯૫૫નાં ગીતો,

૨૦૨૨માં તેમનાં ૧૯૫૬નાં ગીતો, અને,

૨૦૨૩માં તેમનાં ૧૯૫૭નાં ગીતોનો ભાગ ૧

સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

આજના મણકામાં આપણે ૧૯૫૭ના  મન્ના ડેનાં ગીતોને આવરી લેતી કેટલીક બીજી ફિલ્મોની વાત કરીશું.

બૈરન હો ગયી રૈના - દેખ કબીરા રોયા - ગીતકારઃ રાજેંદ્ર કૃષ્ણ - સંગીતકારઃ મદન મોહન

મન્ના ડે હવે રાગ જયજયવંતી પર આધારીત ગીત રજુ કરે છે. આ ગીત કૌન આયા મેરે મન કે દ્વારે જેટલું કદાચ લોકપ્રિય નથી થયું, પણ મન્ના ડે દ્વારા ગવાયેલાં ગીતોમાં તેનું બહુ માનભર્યું સ્થાન છે.

આડવાત

આપણા જેવા શાસ્ત્રીય સંગીતના ઓછા જાણકાર લોકોને પણ નાર્વણરાઓ શહાણે શુધ્ધ શાસ્ત્રીય ગાયકીમાં રજૂ કરેલ આ રચના સાભળવી ગમશે.

ડૉ. પ્રભા અત્રે એ આ મુખડામાં રચાયેલ રચના રાગ મિશ્ર કાનકાંગીમાં ઠુમરી શૈલીમાં રજુ કરી છે. 

દિન હોલી કા આ ગયા રંગ ડાલો - એક ગાંવકી કહાની - લતા મંગેશકર અને સાથીઓ સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર - સંગીતકારઃ સલીલ ચૌધરી 

ફિલ્મના નાયક, તલત મહમુદ, આવાં મસ્તીના હીલોળા લેતાં ગીતને ન્યાય ન આપી શકે એવી ગણતરીએ ગામના અન્ય લોકો હોળીના આ તહેવારની ઉજવણી કરે છે તેવી ગોઠવણી કરી હશે. એટલે પછી બે ત્રણ કલાકારો માટે સ્વર તો મન્ના ડેનો જ વાપરી લેવાયો છે.

છુક છુક છૈયા ખુબ તેરી ગાડી વાહ દેખો સૈયા - લાલ બત્તી - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી  - સંગીતકારઃ સલીલ ચૌધરી 

એ સમયમાં ફિલ્મના તેમ જ ગીતોના વિષયોમાં સમાજવાદને આવરી લેવાનું ચલણ બહુ વ્યાપક હતું.

દેસી ક્યા બિદેસી ક્યા ગોરા ભી કિતના અછ્છા કાલા ભી કિતના સુંદર, યારોં હૌઈ કૈસી પશ્ચિમ ને મન પે ડાલા પૂરબકા જાદુ મન્તર - લાલ બત્તી - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી  - સંગીતકારઃ સલીલ ચૌધરી 

સમાજવાદના રંગે રંગાયેલ જમણવારમાં પણ રોક એન રોલના મસાલા વગર તો જમણ ફીક્કું પડી જાય ! એ જ વિચારસરણીમાં રંગાયેલા સલીલ ચૌધરી પણ ફિલ્મ જગતની વ્યાવસાયિક વાસ્તવીકતાઓની માંગ બહુ સજ્જપણે પુરી કરી રહે છે. જોકે, ગીતની ધુન મનમાં રમતી રહે તેવી છે.

ટેઢી ટેઢી હમસે ફીરે સારી દુનિયા .... હર કોઈ નજ઼ર બચાકે ચલા જાયે દેખો  ... જાને કાહે કટે સારી દુનિયા - મુસાફિર - શમશાદ બેગમ સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર - સંગીતલારઃસલીલ ચૌધરી 

બુટ પોલિસ (૧૯૫૪)ના ચલી કૌનસે દેશ ગુજરીયા તુ સજ઼ ધજ઼ કે પછી શૈલેન્દ્ર બીજી વાર પરદા પર ગીત ગાવા આવ્યા છે. જોકે તેમનો અભિનય બહુ સચોટ છે એ બાબતની નોંધ તો લેવી રહે. ગીતમાં તેમનાં સહઅભિનેત્રી હીરા સાવંત છે.

તદુપરાંત , આ ફિલ્મ દ્વારા હૃષિકેશ મુખર્જીએ દિગ્દર્શન ક્ષેત્રે પદાર્પણ કર્યું હતું. તેથી વધારે ધ્યાન ખેંચતું પદાર્પણ કેષ્ટો મુખર્જીનું છે. અહી તેઓએ ઑટીસ્ટિક અસરથી પિડીત વ્યક્તિની ભૂમિકા કરી છે, પણ પાત્રને લાચાર નથી બનવા દીધું.

આડવાત :

બહ આશ્ચર્યની વાત છે કે મન્ના ડે અને શમશાદ બેગમે માત્ર છ ગીત જ સાથે ગાયાં છે, જેમાનાં બે તો સમુહ ગાન છે –

• ફુલોંકા સપને દેખનેવાલે - ગર્લ્સ સ્કૂલ (૧૯૪૯) - ગીતકારઃ પ્રદીપ -સંગીતઃ અનિલ બિશ્વાસ 
• ઐસા ચકમા દિયા કિસીને - ચમકી (૧૯૫૨) - ગીતકારઃ પ્રદીપ - સંગીતઃ મન્ના ડે
• 'મુસાફીર'નું ઉપરોક્ત યુગલ ગીત 
• સુન સુન રી ગોરે મુખડેવાલી - મિસ પંજાબ મેલ (૧૯૫૮) - ગીતકારઃ ઝૈબુન્નિસા - સંગીતઃ બી એન બાલી 
• દુખ ભરે દિન બીતે રે ભૈયા - મધર ઇંન્ડીયા (૧૯૫૭) - મોહમ્મદ રફી, અશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ શકીલ બદાયુની - સંગીતઃ નૌશાદ 
• પીલી પીલી સરસોં પીલી ઉડે  પતંગ - ઉપકાર (૧૯૬૭) - મહેન્દ્ર કપૂર, આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ ગુલશન બાવરા - સંગીતઃ કલ્યાણજી આણંદજી 

અલ્લહ નિગેહબાન સફર હૈ ઉમ્મીદો કી નિશાની નઈ મંઝિ હૈ નયા દાના પાની - જહાજી લુટેરા - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ સરતાજ રહમાની - સંગીતઃ બુલો સી રાની 

બુલો સી રાની જેવા ધરખમ સંગીતકાર પણ બી ગ્રેડની ફિલ્મનું ટિકિટબારી પરનાં નસીબને બદલાવી નથી શક્યા.

તન કે તંબુરેમેં દો સાંસો કે તાર બોલે જય રાધે શ્યામ જય સીતા રામ - જનમ જનમ કે ફેરે - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીતઃ એસ એન ત્રિપાઠી

સરખામણી કરવાનો કોઈ અર્થ નથી પણ એક જ ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફીનાં પશ્ચાદભૂનાં ગીત યે હૈ જનમ જનમ કે ફેરે ગીતને ખુબ પ્રસિદ્ધિ મળે છે તો આ ગીતની ખાસ નોંધ નથી લેવાતી. 

રંગ બીરંગે ફુલોં કી ઝૂમે રે ડાલીયાં કલી કલી આંખોંકી છલકે રે પાયલીયા તુ પ્યાર કા તાર તોડ કહાં ચલા રે ઐસી પ્યારી દુનિયા કો છોડ કહાં ચલા રે - જનમ જનમ કે ફેરે - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીતઃ એસ એન ત્રિપાઠી 

અહીં આપણે વર્ષના બધા રેકોર્ડ તોડી કાઢનાર મોહમ્મદ રફી - લતા મંગેશકરનાં યુગલ ગીત જરા સામને તો આ છલીએની સરખામણી કરવાનૂં મન થઈ આવે 

પીપલ તલે ઘર મેરા કબી ભુલે સે સજન મારો ફેરા - જીવન સાથી - સુધા મહોત્રા સાથે - ગીતકારઃ ડી એન મધોક - સંગીતઃ બુલો સી રાની 

'જહાજી લુટેરા'થી વિપરિત આ ફિલ્મ સામાજિક વિષયની છે. અદાકારો પણ અશોક કુમાર, ઉષા કિર્ણ, અનૂપ કુમાર, પ્રતીમા દેવી, ડેસી ઈરાની, શમ્મી, મુરાદ, જબીનલી જેવાં ધરખમ છે. તેમ છતાં નસીબે કોઈને પણ સાથ ન આપવાનું જ નક્કી કર્યૂં હશે. 

ડીંગ ડીંગ દૈયા ચલે પુરવૈયા ચલે વહીયા વહીયા હો.... કાલી ઘટાયેં આકાશમેં ઘીર આયી નૈયા ડગમગ હોકે ડોલે જી - જય અમ્બે - લતા મંગેશકર સાથે - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીત શિવરામ

દક્ષિણની ફિલ્મની રીમેક હોય કે ધાર્મિક ફિલ્મ હોય એટલે ગીત કર્ણપ્રિય ન હોય એવું ક્યારે પણ નથી બનતું  જોવા મળતું. 

મતલબી યાર કિસકે, ખાયા પિયા ઔર ખિસકે - જાસૂસ - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ ઈંદીવર - સંગીતઃ અનિલ બિશ્વાસ 

ધુન એટલી અઘરી છે કે થિયેટરમાં ફિલ્મ દરમ્યાન જ ગીત પુરૂ થયા બાદ પ્રેક્ષકોને યાદ નહીં રહ્યું હોય !

અત્યાર સુધી સાંભળ્યાં એ ૧૯૫૭નાં મન્ના ડેનાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતો ખરેખર એટલાં ઓછાં જાણીતાં કહી શકાય એવાં છે કે આટલાં ગીતોને બરાબર સાંભળવા માટે આજના મણકાને અહીં વિરામ આપવો જોઈશે. હવે પછીના અંકમાં મન્ના ડેનાં ૧૯૫૭ માટેનાં બાકી રહેલાં ઓછાં જાણીતો ગીતોને યાદ કરીશું.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.