હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - ૮_૨૦૧૯

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ -  ૮_૨૦૧૯ બ્લૉગોત્સવ સંસ્કરણમાં આપનું સ્વાગત છે.

ઓગસ્ટ મહિનામાં સ્વાતંત્ર્ય દિવસની ઉજવણી સાથે વિદ્યા સિંહા અને ખય્યામની વિદાયની ગમગીની પણ છે.

Ten Songs That Force Us to Think About the True Meaning of Azadiમાં શોષણ અને અન્યાયની નાબુદી, નાતજાતધર્મના નામે પડાતી ફૂટફાટ, નારી જાતિ પરના અત્યાચારો, ભ્રષ્ટ અને અક્ષમ શાસકો દ્વારા થતા વહીવટ સામેના જંગ જેવા વિષયોના સંદર્ભમાં સ્વતંત્રતા અને સ્વાતંત્ર્યનો ખરો અર્થ શું કરવો જોઈએ તે અંગે વિચાર કરી મુકતાં ગીતોને રજૂ કરાયાં છે.

૧૫ ઓગસ્ટના રોજ Film and television actor Vidya Sinha passed away અને ૧૯ ઓગસ્ટના રોજ Veteran music composer Khayyam passes away at 92.

શ્રી હરીશ રઘુવંશીએ ખય્યામ સાહબની યાદમાં તેમની સાથેની એક તસ્વીર મોકલાવી છે અને વિકિબાયો પરની તેમની જીવન ઝરમર આપણી સાથે વહેંચી છે.

ડાબેથી - હરીશ રઘુવંશી, રજનીકુમાર પંડ્યા, ઉર્વિશ કોઠારી, ચંદ્રશેખર વૈદ્ય,  ખય્યામ, સલિલ દલાલ(હસમુખ ઠક્કર)

મોનિકા કર, ખય્યામ સાહબને Khayyam: The Gentle Giantમાં અંજલિ આપતાં દુઃખપૂર્વક નોંધે છે કે ખય્યામની ચિરવિદાય સાથે સંગીતનો એક યુગ આથમી ગયો.

પ્યારકા બંધન ટૂટે ના - દિગ્ગજ સંગીતકાર ખય્યામની ચિરવિદાય - સોનલ પરીખ - શબ્દો અને મૌનમાં જે સમાવી નથી શકાતું તે અવર્ણનીયને ખય્યામે સંગીતમાં ઢાળ્યું હતું.

હવે આપણે અન્ય અંજલિઓ અને યાદગીરીને લગતી પૉસ્ટ્સ વાંચીશું –

Happy birthday Kishore Kumar: દરેક મુડનાં એક એક ગીતનાં આ દસ ગીતોનાં પ્લેલિસ્ટમાં ખોવાઈ જઈએ.

Celebrities share special messages on Kishore Kumar’s 90th birth anniversary - અમિતાભ બચ્ચન, બાબા સહગલ અને મમતા બેનર્જીને આ પ્રસંગે કંઈ ખાસ કહેવું હતું.

Kishore Kumar The Actor: A Legend’s Journey Down the Years = In Part 1, Part 2, Part 3 and Part 4,માં પીયૂષ શર્મા કિશોર કુમારની અભિનય યાત્રાને યાદ કરે છે.

”Tum mujhe yun bhula na paoge…”: Melodious memories of Rafi  -  વિકાસ દત્તા - અમુક સ્વરની ગુંજ ક્યારેય ઓસરતી નથી !

મોહમ્મદ રફીની ૩૯મી સંવત્સરીની અંજલિ સ્વરૂપે Rafi’s best songs by Ravi અને Ravi’s best duets for Rafiમાં તેમનાં રવિ સાથેનાં ગીતોને યાદ કરાયાં છે.

Before Karan Johar & Simi Garewal, Tabassum’s show brought celebrities into our living rooms   - Himani Chandna - તબસ્સુમનો કાર્યક્રમ 'ફૂલ ખીલે હૈં ગુલશન ગુલશન' દુરદર્શન પર ૨૧ વર્ષ સુધી સક્રિય રહ્યો હતો.

KA Abbas, the filmmaker who said, ‘Whatever I own belongs to everyone else’- Anwar Abbas, Sahapedia તેમની સાદગીભરી જીવનશૈલીને યાદ કરે છે.

The Mystical Mujra of Lekin: Joothe Naina Bole - ગુલઝારના જન્મદિવસે દેબાશિષ ભટ્ટાચાર્ય 'લેકિન'ના અદૂભૂત મુજરાની યાદ તાજી કરે છે.

Teesri Manzil will remain Shammi Kapoor’s, and Bollywood’s, shining glory - શમ્મી કપૂરની ૧૪મી ઓગસ્ટના રોજની સંવત્સરી માધવી પોતુકુચીને  શમ્મી કપૂરનાં સંગીતમય થ્રિલર 'તીસરી મંઝિલ'ની યાદોમાં લઈ જાય છે. ફિલ્મમાં શમ્મી કપૂર અને આશા પારેખના પ્રેમને આર ડી બર્મનનાં ગીતોમાં વણાયેલી રહસ્ય જાળમાં ગુંથી લેવામાં આવેલ છે.

The audience as a piano: the strange case of Alfred Hitchcock - Sandipan Deb રહસ્ય ફિલ્મોની રજૂઆતની શૈલીથી પ્રેક્ષકોનાં દિલની ધડકન થંભાવી દેનાર દિગ્દર્શક આલ્ફ્રેડ હિચકોકની ૧૨૦મી જન્મ જયંતિએ અંજલિ આપે છે.

Gauhar Jaan – Great Singing Pioneer and Tragic Prototype - એક સમયે રાજાશાહી ઠાઠથી રહેનાર ગૌહર જાનને જેમ પોતાના અંતિમ દિવસો બેહાલ ગરીબીમાં વિતાવવા પડશે તેની કલ્પના નહીં હોય તેમ ટેક્નોલોજિની મદદથી કોઠાનાં સંગીતને રેકોર્ડ પરથી ફરી એક વાર ચાહકોના દિલ સુધી પહોંચાડી શકાશે તેની પણ કલ્પના નહીં હોય. 

Golden Era of Bollywood પર શૈલેન્દ્ર શર્માએ આટલી પૉસ્ટ્સ મૂકી છે :

• Gulzar - Humne DekhI Hai Un Aankhon Ki Mehakti Kh...
• Shamm Kapoor- Music and Rythum running in his vein...
• Kishore Kumar - A Reluctant Actor
• The wonderful creation of God - Mohammed Rafi
• Manoj Kumar -He sold patriotism at the box office
• Dara Singh Went to the Moon Before Neil Armstrong
• Mukesh Sang Maximum for Shankar-Jaikishan
• The Deleted Scenes of Sholay
• Rajesh Khanna- Dev Anand was his Inspiration

ટાગોરની ચિત્રસૃષ્ટિ, સંગીતસૃષ્ટિના ટાગોર - ૭મી ઓગસ્ટે કવિવર ટાગોરની પુણ્યતિથિની યાદમાં એસ ડી બર્મન (કે આર ડી બર્મન) જેવાં બંગાળી સંગીતકારોએ રવિન્દ્ર સંગીત પર આધારિત રચેલાં હિન્દી ફિલ્મી ગીતોને આશિષ ભીન્ડે યાદ કરે છે.

ઓગસ્ટ, ૨૦૧૯ના વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો અંકમાં શૈલેન્દ્ર અને હેમંત કુમાર, રવિ અને કલ્યાણજી (આણંદજી)ની યાદ તાજી કરેલ છે. આ પહેલાં આપણે, શૈલેન્દ્રનાં 'અન્ય' સંગીતકારો સાથેનાં ગીતો માં આપણે શૈલેન્દ્રના અન્ય સંગીતકારોએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં ગીતોનું વિહંગાવલોકન કર્યું. તે પછી આપણે શૈલેન્દ્રએ ચોથા ક્રમે સૌથી વધારે ગીતો જેમની સાથે લખ્યાં એવાં શૈલેન્દ્ર અને રોશનનાં ગીતોને યાદ કર્યાં છે..

હવે અન્ય વિષય પરના લેખ  /પોસ્ટ્સની મુલાકાત લઈએ –

ગીતોના શબ્દો પર ધ્યાન આપી શકાય એટલે The Songs of Optimismમાં ખાસ શ્રાવ્ય ફાઈલ્સ મુકવામાં આવી છે.

Why a typical Bollywood hero is Gandhian on the streets, but sings lustfully in the sheets- Sanjay Suri - લગભગ દરેક હિંદી ફિલ્મોમાં ગીતોમાં ફિલ્મમાં જે વાતનો હીરો ત્યાગ કરતો હોય તેની જ ઈચ્છા ગીતોમાં વ્યક્ત કરતો જોવા મળે છે. રીતસરના રૂઢીવાદી સમાજમાં ઇચ્છાઓને વ્યક્ત કરતી 'આવી વાતો કહી નથી બતાવાતી'. એટલે તેને ગીતોમાં વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. ફિલ્મનાં કથાનકમાં હીરો ગાંધીવાદી હોય, પણ ગીત ગાય ત્યારે નખરેબાજ બની જાય. પ્રેમાભિમય ગાંધીને રજૂ કરવા માટે રીતરસમો તો બીનપરંપરાગત જ અજમાવવી પડે. - સંજય સુરીનાં પુસ્તક ‘A Gandhian Affair: India’s curious portrayal of love in cinema’માંથી

ગયે મહિને  રજૂ થયેલ Moon Songs, Part 1: Ten songs addressed to the moon પછી હવે Part 2: Adjectives for the Moon માં ચંદ્રનાં વિશેષણોને લગતાં અને Part 3: Comparisons to the moonમાં ગાયક દ્વારા ચંદ્રની સરખામણી કરતાં રૂપકોને લગતાં ગીતો યાદ કરાયાં છે.

Through the Lens of Bollywood: Kashmir as an Image, Kashmir as a Place - Debashree Mukherjee - હિંદી ફિલ્મો અને તેનાં ગીતોમાં બહુધા કાશ્મીરના ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિનાં પ્રતિકો અને દર્શનો, લોકોની લાગણીઓ અને ભાવનાઓ જેવાં અનેક પાસાંઓને બદલે એક જ બાજુ રજૂ કરાતી આવી છે. પરંતુ એટલી આંશિક રજૂઆત પણ આપણે ત્યાંના લોકોના દૃષ્ટિકોણ, સ્ત્રી સમાજની સ્થિતિ જેવી બાબતો વિષે સારો એવું સમજાવી જઈ શકે છે.

Nothing but melodyમાં એવાં ગીતોને યાદ કરાયાં છે જેમાં તબલાં, ઢોલક જેવાં તાલ વાદ્યો સિવાય તારવાદ્યોની મદદથી ગીતને તાલબધ્ધ કરાયાં હોય.

The Classical Music Giants contribute to Hindi Cinema ની સમાપ્તિ જણાતા Part III પછી પણ હજૂ વધારે શાસ્ત્રીય ગાયકોની માહિતી The Classical Music Giants contribute to Hindi Cinema – IVમાં આવરી લેવાયેલ છે..

સોંગ્સ ઓફ યોરની Best songs of 1946: And the winners are? ના. અનુસંધાને ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૬નાં ગીતો લેખમાળામાં સ્ત્રી સૉલો ગીતોમાં સુરૈયા,  શમશાદ બેગમ (ભા ૧) અને (ભાગ ૨), અમીરબાઈ કર્ણાટકી, ઝોહરાબાઈ અંબાલેવાલી, મોહનતારા તલપડે અને રાજકુમારી ના સોલો ગીતો ચર્ચાની એરણે આપણે સાંભળી ચૂક્યાં છીએ. આ મહિને હમીદા બાનુ, ઝીનત બેગમ, નૂરજહાં, ખુર્શીદ, કાનન દેવી, નસીમ અખ્તર, પારો દેવી તેમ જ દિલશાદ બેગમ  અને કલ્યાણી દાસનાં સૉલો ગીતો આપણે સાંભળ્યાં છે...

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના ઓગસ્ટ ૨૦૧૯ના લેખો:

સુર પંથના સાથીઓની 'યાદ આતી રહી ઉમ્રભર'
સ્વાધીનતા અને સહોદર સંબંધનો સમાન દિવસે સમન્વય
રૂપેરી પર્દે કાશ્મીરની કમનીયતા
સિને સંગીતને સથવારે 'શશી'ને સંબોધન

સોનલ પરીખ 'જન્મભૂમિ'ની 'મલ્ટિપ્લેક્ષ' પૂર્તિમાં કોઈ એક ગીતને લઈને 'છૂ કર મેરે મન કો' કોલમ કોલમના ઓગસ્ટ ૨૦૧૯ના લેખો.:

મેરી નિંદોંમેં તુમ મેરે ખ્વાબોંમેં તુમ

પરબતોંકે પેડોં પર શામ કા બસેરા હૈ

સાવન કે ઝુલે પડે તુમ ચલે આઓ 

         

મુઝે તુમસે મુહબ્બત હો ગઈ હૈ

સબ કુછ સીખા હમને ના શીખી હોશીયારી

'ગુજરાત સમાચાર'માં દર શુક્રવારે પ્રકાશિત થતી કોલમ 'સિને મેજિક'માં અજિત પોપટ ઓગસ્ટ, ૨૦૧૯માં હિંદી ફિલ્મ જગતની સંગીતકાર જોડી શંકર જયકિશન પરની શ્રેણી આગળ ધપી રહી છે –

સદાબહાર ગીતોમાં દેશી-વિદેશી વાદ્યોનો ગૂંજારવ

એકોર્ડિયનનું પ્રભુત્ત્વ ધરાવતાં આવાં બીજાં કેટલાંક ગીતો તમે પણ ભેગાં કરીને માણી શકો...

સાવ જૂનવાણી ટેક્નોલોજી સાથે પણ સુવર્ણયુગ સર્જ્યો શંકર જયકિસને

દેશી-વિદેશી વાજિંત્રોનો વાપરતી વખતે કેવી આંતરપ્રેરણા (ઇન્ટયુશન)ને અનુસર્યા...

ઓગસ્ટ, ૨૦૧૯માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

सावनને લગતાં ફિલ્મીગીતો (૧)

બંદિશ એક, રૂપ અનેક (૫૭) : આપણું રાષ્ટ્ર ગીત – "જન ગણ મન અધિનાયક જય હે, ભારત ભાગ્ય વિધાતા"

सावनને લગતાં ફિલ્મીગીતો (૨)

પ્રથમ હરોળના અભિનેતાઓ માટેનાં મન્નાડેનાં ગીતો [૪]

વેબ ગુર્જરી' પર હિંદી ફિલ્મોનાં ટાઈટલ સંગીત પર, ટાઈટલ મ્યુઝીક: સૂરાવલિ, સિનેમા અને સંભારણાંના થીમ પરની શ્રેણીમાં  ઓગસ્ટ ૨૦૧૯માં ટાઈટલ મ્યુઝીક : ૧૫ : તરાના (૧૯૭૭) અને  ટાઈટલ મ્યુઝીક : ૧૬ : આરોપ (૧૯૭૪)ની વાત કરવામાં આવી છે.

શ્રી ભગવાન થાવરાણીની પણ 'હુસ્ન પહાડીકા' શીર્ષક હેઠળ પહાડી રાગ પરનાં ગીતોનો આસ્વાદ કરાવતી શ્રેણી વેબ ગુર્જરી પર શરૂ થઈ છે. ઓગસ્ટ, ૨૦૧૯માં તેના બે મણકા હુસ્ન પહાડી કા – ૧૧ – ઝુકતી ઘટા ગાતી હવા સપને જગાએ /\ દિલકી તમન્ના થી મસ્તીમેં અને હુસ્ન પહાડી કા – ૧૨ – નઈ મંઝિલ નઈ રાહેં /\ સો ગયા સારા જમાના પ્રકાશિત થયા છે.

આપણા આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. આજના અંકમાં કેટલાંક ગીતો પસંદ કરેલ છે. –

સીધે સાદે ઈન્સાનોંકા ઈસ દુનિયામેં કામ નહીં - તુ નહીં ઔર સહી (૧૯૬૦) – સંગીતકાર: રવિ – ગીતકાર: અસદ ભોપાલી 

સરફરોશી કી તમન્ના અબ હમારે દિલમેં હૈ - શહીદ ભગતસિંહ (૧૯૬૩) – સંગીતકાર: હુસ્નલાલ ભગતરામ 

નૈન મિલાકે પ્યાર જતા કે આગ લગા દી - મેરા ભાઈ મેરા દુશ્મન (૧૯૬૭)- જગજીત કૌર સાથે – સંગીતકાર: ખય્યામ – ગીતકાર: કૈફી આઝમી 

અપની આદત હૈ સબ કો સલામ કરના - પ્યાર મસ્તાના (૧૯૭૨) – સંગીતકાર: લાલા સત્તાર – ગીતકાર: અસદ ભોપાલી 

સિમટી હુઈ યે ઘડિયાં ફિર સે ન બીખર જાયે - ચંબલકી ક઼સમ (૧૯૭૫) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: ખય્યામ – ગીતકાર: સાહિર લુધ્યાનવી

હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોની વધારે વૈવિધ્યપૂર્ણ માહિતી આપણા આ બ્લૉગોત્સ્વમાં રજૂ કરતાં રહેવા માટે નવા માહિતી સ્રોતો સૂચવતાં તમારાં સૂચનો જરૂરથી આવકાર્ય છે….

ચર્ચાની એરણે - ૧૯૪૬નાં ગીતો - સ્ત્રી સૉલો ગીતો - અન્ય ગાયિકાઓ [૧]

હવે પછીના હપ્તાઓમાં આપણે ૧૯૪૬નાં વર્ષ માટે જે ગાયિકાઓનાં એકાદ બે ફિલ્મોમાં જ ગીતો જોવા મળે છે તેવી અન્ય ગાયિકાઓનાં ગીતો ચર્ચાની એરણે સાંભળીશું. આ ગાયિકાઓનાં ગીતોની સંખ્યા પણ બહુ મર્યાદિત છે. વળી, તેમાંનાં કેટલાંક ગીતોની સૉફ્ટ નકલો ઉપલબ્ધ ન હોવાથી અહીં તો ઘણાં ઓછાં ગીતો  સાંભળવા મળે છે.

દિલશાદ બેગમનાં સૉલો ગીતો

સાજન સંગ ન ચલો - કહાં ગયે – સંગીતકાર: લછ્છીરામ તોમર

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષમાં ગાયિકાનાં નામનો ઉલ્લેખ નથી.

દુનિયાવાલોં નાદારોંકી મદદ કરો - રેહાના – સંગીતકાર: ક઼ાદીર ફરીદી - ગીતકાર: તુફૈલ હોશીયારપુરી

ભર લાયી હું જવાની સાગરમેં, જન્નત સે ચલ કર આઈ હું - રેહાના – સંગીતકાર: ક઼ાદીર ફરીદી - ગીતકાર: તુફૈલ હોશીયારપુરી

અદા, અદા તેરી મસ્ત-એ-શરાબ હો રહી હૈ - રેહાના – સંગીતકાર: ક઼ાદીર ફરીદી - ગીતકાર: અઝીઝ કશ્મીરી

કલ્યાણી દાસનાં સૉલો ગીતો

ચાંદ પાસ હૈ, રાત અંધેરી ક્યું - બિંદિયા – સંગીતકાર: કમલ દાસગુપ્તા – ગીતકાર: પંડિત મધુર

બાદલ ગરજ ગરજ કે પૈગ઼ામ સુના દે - બિંદિયા – સંગીતકાર: કમલ દાસગુપ્તા – ગીતકાર: પંડિત મધુર 

જીવન સરગમ પે ગાએ જા ગીત સુહાને -  બિંદિયા – સંગીતકાર: કમલ દાસગુપ્તા – ગીતકાર: પંડિત રામ મૂર્તિ

નઝરેં બતા રહી હૈ, તુમ દૂર જા રહે હો - ઝમીન આસમાન – સંગીતકાર: કમલ દાસગુપ્તા – ગીતકાર: ફૈયાઝ હાસ્મી

રોનેકા રોગ લગ ગયા, તડપે હંસી  હંસી મેં  હમ, ગાયે ગાયે ખેલ મેં મિટ ગયે દિલ્લગી મેં - ઝમીન આસમાન – સંગીતકાર: કમલ દાસગુપ્તા – ગીતકાર: ફૈયાઝ હાસ્મી  

મીના કપૂરનાં સૉલો ગીતો

મીના કપૂરે 'આઠ દિન'નાં અહીં રજૂ કરેલ ગીતથી હિંદી ફિલ્મ જગતમાં પદાર્પણ કરેલ છે. તે સિવાય પણ તેમણે આ વર્ષે કે સી ડેનાં સંગીત નિદર્શનમાં 'દૂર ચલેં'માં પણ ગીત ગાયું છે, પણ એ ગીતની ડિજિટલ નકલ નથી મળી શકી.

કિસી સે મેરી પ્રીત લાગી, અબ ક્યા કરૂં - આઠ દિન – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

નીનાનાં સૉલો ગીતો

'પૃથ્વીરાજ - સંયુક્તા'માં નીના પૃથ્વીરાજ કપૂરની સામે મુખ્ય ભૂમિકામાં છે. જોકે આ પહેલાં (કે હવે પછી પણ), આ સમયની ફિલ્મો અને ગીતો વિષે મારી મર્યાદિત માહિતીને કારણે,મેં અભિનેત્રી તરીકે કે ગાયિકા તરીકે તેમનું નામ સાંભળ્યું નથી.

બીગડી મેરી બના દે, મન કો ડરાનેવાલે - પૃથ્વીરાજ - સંયુક્તા - સંગીતકાર એસ કે પાલ - ગીતકાર જોશ મલીહાબાદી 

ક્યા જાને મન ક્યા કહેતા હૈ - પૃથ્વીરાજ - સંયુક્તા - સંગીતકાર એસ કે પાલ - ગીતકાર જોશ મલીહાબાદી

યુટ્યુબ પર ગાયિકા તરીકે સિતારા કાનપુરી દર્શાવેલ છે.

સુંદર સપના બનકે આલી નયનન મેં કૌન સમાયા – પૃથ્વીરાજ - સંયુક્તા - સંગીતકાર: એસ કે પાલ - ગીતકાર: અખ્તર-ઉલ-ઈમામ 

યુટ્યુબ પર ગાયિકા તરીકે સિતારા કાનપુરી દર્શાવેલ છે.

હવે પછી ચર્ચાની એરણે ૧૯૪૬નાં વર્ષ માટેનાં  બીનાપાની મુખર્જી, સુશીલા રાની, જયશ્રી, પારૂલ ઘોષ, ગીતા રોય, લતા મંગેશકર વગેરેનાં સૉલો ગીતો સાંભળીશું.

પ્રથમ હરોળના અભિનેતાઓ માટેનાં મન્નાડેનાં ગીતો [૪]

મન્ના ડેએ ફિલ્મના નાયક માટે ગાયેલાં ગીતોની આપણી સફરમાં આપણે તેમણે ગાયેલાં દિલીપકુમાર, દેવ આનંદ, રાજ કપૂર, અશોક કુમાર, બલરાજ સાહની, ડેવીડ અબ્રાહમ, ભારત ભુષણ, કિશોર કુમાર, શમ્મી કપૂર, ગુરુ દત્ત માટેનાં ગીતોને યાદ કરી ચુક્યાં છીએ.

મન્ના ડેની કારકીર્દીના એવા સમય ગાળાની આપને વાત કરી રહ્યાં છીએ જ્યાં બીજી પેઢીના ઉગતા સિતારાઓ માટે તેમણે ગાયેલાં ગીતો લોકપ્રિય થઈ રહ્યં હતા. અભિનેતાઓની આ પેઢી પણ જ્યારે સફળતાને વરી ત્યારે, બહુ મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં, તેમના પાર્શ્વગાયકનું સ્થાન ફરીથી મોહમ્મદ રફી પાસે જ રહ્યું
રાજકુમાર સાથે

રાજ કુમારે તેમની કારકિર્દીની શરૂઆતમાં પરંપરાગત હીરો પ્રકારની ભૂમિકાઓ ભજવી છે, પણ તેમને આપણે આજે યાદ કરીએ છીએ તેમની વિશેષ મુખ્ય ભૂમિકાઓ, જે પૈકી અમુક તો એન્ટિ-હીરો પ્રકારની પણ હતી, માટે. તેમની કારકિર્દીને આવો મોડ આપનાર એક ભૂમિકા હતી 'મધર ઇન્ડિયા' (૧૯૫૭)માં રાધા (નરગીસ)ના પતિ 'શામુ' તરીકેની તેમની ભૂમિકા.
ચુંદરીયા કટતી જાયે રે, ઉમરીયાં ઘટતી જાયે રે - મધર ઇન્ડિયા (૧૯૫૭) – સંગીતકાર: નૌશાદ - ગીતકાર: શકીલ બદાયુની
તકનીકી દૃષ્ટિએ તો ગીત, બેકગ્રાઉનડમાં ગવાતું ગીત છે, પણ આપણને તો તે 'શામુ'નાં દિલનાં મનોમથનોની વાચા તરીકે જ સંભળાય છે.
આ ગીત મન્ના ડેનાં એક બહુ જ યાદગાર ગીતોમાં મોખરાની હરોળમાં તો સ્થાન પામતું જ ન્રહ્યું છે, પણ મન્નાડે પાસે નૌશાદે બહુ જ ઓછાં ગીતો ગવડાવ્યાં હોવા છતાં નૌશાદનાં પણ સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં પણ સ્થાન શોભાવે છે.

દિલ કો બાંધા ઝુલ્ફકી ઝંઝીર સે, હોશ લૂટે હુસ્નકી તાસીર સે - ઝિંદગી (૧૯૬૪) – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન- ગીતકાર: હસરત જયપુરી
કેટલાક શેરનાં પઠન દ્વારા વ્યક્ત કરવાનો આ શંકર જયકિશને કરેલ પ્રયોગ ફિલ્મમાં રાજ કુમારનાં પાત્રના એકપક્ષી પ્રેમના એકરારની સ્વગત સ્વીકૃતિ દર્શાવે છે.

જનક જનક તોરી બાજે પાયલિયા - મેરે હુઝૂર (૧૯૬૮) – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: હસરત જયપુરી
રાજ કુમારની બિનપરંપરાગત ભૂમિકાઓમાંની બહુ ખ્યાત ભૂમિકા માટે જ્યારે શાસ્ત્રીય ઢાળમાં ગીતની સિચ્યુએશન નક્કી કરવામાં આવી હશે ત્યારે શંકર જયકિશને કોઈ પણ જાતના ખચકાટ વિનાજ મન્ના ડેની પસંદગી કરી લીધી હશે.

હર તરફ યહી અફસાને હૈ, હમ તેરી આંખોંકે દીવાને હૈ - હિન્દુસ્તાનકી ક઼સમ (૧૯૭૪) – સંગીતકાર: મદન મોહન – ગીતકાર: કૈફી આઝમી
રાજ કુમારે પર્દા પર ભજવેલાં વાયુદળના અફસરનાં પાત્રના હોઠ પર જ્યારે પોતાના પ્રેમની યાદ કરતા શબ્દો ફૂટવા લાગે છે તેને પણ વાચા આપવા માટે મદન મોહનની પસંદગી પણ મન્ના ડે જ રહે છે.

અને છેલ્લે રેકોર્ડ પર જે ગીત માટે મન્ના ડેનું નામ નથી, પણ તેમના સ્વરથી શરૂઆત કરવામાં શંકર જયકિશને જે રીતે મન્નાડેના સ્વરનાઓ પ્રયોગ કર્યો છે, તેની નોંધ લઈએ -
હમ દિલકા કંવલ દેંગે ઉસકો હોગા કોઈ એક હજારોંમેં - ઝિંદગી (૧૯૬૪) - લતા મંગેશકર અને સાથીઓ – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર
કાર્યક્રમ પહેલાંના પૂર્વાભ્યાસમાં, રાજ કુમાર આ નૂત્યગીતના નિદર્શકની ભૂમિકામાં મુખડાની રજૂઆત કરી બતાવે છે જેને વૈજયંતિમાલા અને તેનું નૃત્ય સખીવૄંદ ઝીલી લે છે.

રાજેન્દ્ર કુમાર સાથે

રાજેન્દ્ર કુમારને 'જ્યુબિલી' કુમારનાં બીરૂદની પહેચાન મળી તે પહેલાંની તેમની ફિલ્મોમાં તેમને જૂદા જૂદા ગાયકોએ પાર્શ્વસ્વર પૂરો પાડ્યો હતો. એ ગીતો પૈકી મન્ના ડે એ રાજેન્દ્ર કુમારનાં ગીતોની અલગ ઓળખ બની હતી. અહીં પણ બે ગીતો એવાં છે જે રાજેન્દ્ર કુમાર સફળ બની રહ્યા પછી માત્ર મોહમ્મદ રફીના સ્વરનાં ગીતો જ પર્દા પર અભિનિત કરતા હતા એ સમયનાં છે. એક ગીત આપણે છેલ્લે સાંભળેલ ગીતની ફિલ્મ 'ઝિંદગી'નું છે, તો બીજું એક નિયમના અનુસરણની અને બીજા નિયમના અપવાદની પુષ્ટિ કરે છે.
મુસ્કુરા લાડલે મુસ્કુરા - ઝિંદગી (૧૯૬૪) – સંગીતકાર: શંકર જયકિશન – ગીતકાર: શૈલેન્દ્ર
મન્નાડે માટેના શંકર (જયકિશન)ના ખાસ લગાવને આપણે જણીએ છીએ એટલે આ ગીત માટે મન્ના ડેની પસંદગી શ્રોતાની દૃષ્ટિએ કદાચ ઓછી આશ્ચર્યકારક ગણી શકાય, પણ હવે 'સ્ટાર' બની ચૂકેલા રાજેન્દ્ર કુમારે પાર્શ્વ સ્વર તરીકે મન્ના ડેના સ્વરમાટે સંમતિ કેમ કરીને આપી હશે તે જાણવું જરૂર રસપ્રદ બની રહે.

તેરે નૈના તલાશ કરે જિસે - તલાશ (૧૯૬૯) – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
ઠેઠ રોમેંટિક યુગલ ગીતમાટે જેટલી ચોક્કસપણે એસ ડી બર્મને મોહમ્મદ રફીના સ્વરની પસંદગી કરી હશે એટલી જ નિશ્ચિત સહજતાથી શાસ્ત્રીય ઢાળ પર રચાયેલાં નૃત્ય ગીત માટે તેમની પસંદ મન્ના ડે જ રહ્યા હશે.

હવે ફરીથી આપણે હિંદી ફિલ્મ જગતનાં દલદલમાંથી બહાર નીકળી આવીને સફળતાની નક્કર જમીનની શોધના રાજેન્દ્ર કુમારના સમયની ફિલ્મોનાં ગીતોની કેડી પર ફરીથી આવીએ.
મેરે જીવનમેં કિરન બનકે બિખરનેવાલે બોલો તુમ કૌન હો - તલાક઼ (૧૯૫૮) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: પ્રદીપ
મુખ્ય કલાકારોના દિલના ભાવને (મોટા ભાગે) શેરી ગીત ગાનારાં કલાકારોનો મોંએથી વ્યકત કરતાં ગીતોનો પ્રકાર હિંદી ફિલ્મોમાં બહુ પ્રચલિત હતો. અહીં પણ રાજેન્દ્ર કુમાર અને કામિની કદમના દિલના ભાવોને જ પર્દા પર ગીત ગાઈ રહેલ યુગલ વાચા આપી રહ્યું છે તે વિષે કોઈ શંકા આપણને નથી રહેતી.
લતા મંગેશકરના સ્વરની નૈસર્ગિક મીઠાશ અને મૃદુતામાં ઉઘડતાં ગીતના મુખડાની સાથે કે અંતરામાં વાદ્ય સંગીતની સાથે ગવાતા આલાપની સાથે મન્ના ડે પણ એટલી સહજતાથી સુર અને ભાવ મેળવતા રહ્યા છે.

ઓ બાબુ ઓ મેમસાબ ક્યા રખા ઈસ તક઼રારમેં, ઝરા તો આંખેં દેખો મિલા કે બડા મઝા હૈ પ્યાર મેં - તલાક઼ (૧૯૫૮) - આશા ભોસલે સાથે – સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: પ્રદીપ
રમુજના ભાવમાં રજૂ થયેલાં યુગલ ગીત માટે પણ સી રામચંદ્રની પસંદગી મન્નાડે પર ઉતરેલ છે.

બિગુલ બજ રહા આઝાદી કે નારોંકા - તલાક઼ (૧૯૫૮) - સંગીતકાર: સી રામચંદ્ર – ગીતકાર: પ્રદીપ
દેશપ્રેમના જોશને રજૂ કરવા માટે મન્ના ડેના સ્વરની પસંદગી સાહજિક હોય એ તો સમજાય છે. પણ જો ધ્યાનથી સાંભળીશું તો એવું લાગશે કે જો ગીતમાં સુરના બહુ મુશ્કેલ ઉતાર ચડાવ ન વણી લેવાયા હોત તો, 'પૈગામ' (૧૯૫૯)માં દૌલતને આજ પસીનેકો લાત હૈ મારી ગીતને જેમ સી રામચંદ્ર એ પોતાના જ સ્વરમાં રજૂ કરવાનું મુનાસિબ માન્યું તેમ આ ગીત પણ પોતે ગાશે તેવી ધારણાથી ગીતની બાંધણી કરવામાં આવેલી જણાય છે.

યે હવા યે નદીકા કિનારા - ઘર સંસાર (૧૯૫૮) - આશા ભોસલે સાથે – સંગીતકાર: રવિ – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી
રવિ પણ આ રોમેન્ટીક યુગલ ગીત માટે મન્ના ડે પર જ પોતાની પસંદ ઉતારી રહ્યા છે. અથવા, મોહમ્મદ રફીનો સ્વર તેમણે ફિલ્મમાં જ્હોની વૉકર માટે પ્રયોજ્યો છે એટલે એ સમયે રાજેન્દ્ર કુમાર અભિનિત ફિલ્મોમાં રાજેન્દ્ર કુમારનાં ગીતો મન્નાડે ગાય તે તો સફળતાની સ્વીકૃત ચાવી પણ જણાય છે.

બોલે યે દિલકા ઈશારા, આંખોંને મિલ કે પુકારા - સંતાન (૧૯૫૯) - લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: દત્તારામ – ગીતકાર: હસરત જયપુરી
આનંદ અને દુઃખના ભાવને રજૂ કરતાં, સરળ રોમેન્ટિક, જોડીયાં ગીત - દિલને ઉસે માન લિયા - મુકેશના સ્વરમાં અને પ્રસ્તુત રોમેન્ટિક રમતિયાળ યુગલ ગીત માટે મન્ના ડેના સ્વરને પસંદ કરીને, સફળતાનાં સિધ્ધ થયેલાં સમીકરણને જ અનુસરવાની સલામત નીતિ દત્તારામે અપનાવી હોય એમ લાગે છે.

ન જાને કહાં તુમ થે, ન જાને કહાં હમ થે , જાદુ યે દેખો હમતુમ મિલે હૈં - ઝિંદગી ઔર ખ્વાબ (૧૯૬૧) - સુમન કલ્યાણપુર સાથે – સંગીતકાર: દત્તારામ – ગીતકાર: પ્રદીપ
અહીં પણ દૂઃખના ભાવનું કભી કિસીકી ખુશિયાં કોઈ લૂટે ના મુકેશના સ્વરમાં રેકોર્ડ કરી અને પ્રસ્તુત યુગલ ગીત મન્નાડેના સ્વરમાં વણી લઈને સફળતાની સિધ્ધ થયેલ ચાવીને જ ફરીથી અજમાવી લેવી એ તો સાહજિક શાણપણ છે.

રાજેન્દ્ર કુમારે ગુજરાતી ફિલ્મ 'મહેંદી રંગ લાગ્યો' (૧૯૬૦)માં પણ કામ કર્યું છે. અહીં પણ મન્ના ડેએ તેમના માટે બે ગીત ગાયાં છે.
મહેંદી તે વાવી માળવે એનો રંગ ગયો ગુજરાત રે - મહેંદી રંગ લાગ્યો (૧૯૬૦)- લતા મંગેશકર સાથે – સંગીતકાર: અવિનાશ વ્યાસ
અવિનાશ વ્યાસે ફિલ્મમાં રાજેન્દ્ર કુમાર દ્વારા અભિનિત એક યુગલ ગીતમાં મોહમ્મદ રફીનો અને બીજામાં મન્નાડેનો સ્વર રાજેન્દ્ર કુમાર માટે કેમ પસંદ કર્યો હશે તે વિષે તો કોઈ માહિતી નથી. પણ બન્ને ગીત સાંભળીએ છીએ તો આપણને બન્ને પાર્શ્વસ્વર રાજેન્દ્ર કુમારની અભિનય શૈલી સાથે બંધ બેસતા જણાય છે.

દરદ એક જ છે કે હું બેદરદ થાતો જાઉં છું - મહેંદી રંગ લાગ્યો (૧૯૬૦) -સંગીતકાર: અવિનાશ વ્યાસ
હિંદી ફિલ્મમાં જો આ રચના રજૂ થઈ હોત તો મન્નાડેનાં શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં સ્થાન મેળવવા માટે તેના તરફ ચાહકો અને વિવેચકોનું ધ્યાન જરૂરથી ખેંચાયું હોત.

અને છેલ્લે,
મેરે ઘરસે પ્યાર કી પાલક઼ી ચલી ગઈ - પાલક઼ી (૧૯૬૭) - મોહમ્મદ રફી, સુમન કલ્યાણપુર સાથે – સંગીતકાર: નૌશાદ – ગીતકાર: શકીલ બદાયુની
આ ગીતમાં મન્નાડેનો સ્વર તો પર્દા પર કોઈ ફકીર માટે પ્રયોજાયો છે. પણ ગીતનાં કેન્દ્રમાં રાજેન્દ્ર કુમાર (અને વહીદા રહેમાન) છે એટલે અહીં તેની નોંધ લેવાનું ઉચિત ગણ્યું છે.

૧૯૬૧ પછીથી રાજેન્દ્ર કુમારનો સિતારો વાદળોમાંથી બહાર અવીને પૂર્ણ પ્રકાશમાં ચમકવા લાગ્યો, પણ નિયતિએ (અને હિંદી ફિલ્મની વ્યાપારિક ગણતરીઓએ) હવે તેમના પાર્શ્વ સ્વર તરીકે મોહમ્મદ રફીને પ્રસ્થાપિત કરી મુક્યા હતા.

મન્ના ડેની કારકીર્દીને ફિલ્મોના પહેલી હરોળના ગણાતા મુખ્ય પુરુષ અભિનેતા માટેનો જ અચુક પાર્શ્વ સ્વર બનવા માટે હજૂ કેટલી વાર કપને હોઠથી આંગળી જેટલું છેટું રહી ગયું તેની દાસ્તાન યાદ કરવાની આપણી યાત્રા હજૂ ચાલુ છે.

ચર્ચાની એરણે - ૧૯૪૬નાં ગીતો - સ્ત્રી સૉલો ગીતો - નસીમ અખ્તર, પારો દેવી

નસીમ અખ્તરનાં  સૉલો ગીતો

વિન્ટેજ એરાનાં ફિલ્મ સંગીત સાથે પરિચિત મિત્રો માટે નસીમ અખતર નામ જરૂર જાણીતું છે. જો કે મારો આ બધાં ગાયકો સાથેનો પરિચય 'ચર્ચાની એરણે' શ્રેણીમાં ૧૯૪૮ અને તે પહેલાંનાં વર્ષોનાં ગીતો સાંભળવાને કરણે જ થયો છે અને એટલા પૂરતો મર્યાદિત પણ રહ્યો છે. ૧૯૪૬નાં વર્ષ માટે આપણને નસીમ અખ્તરનાં એ સમયે લોકપ્રિય થયેલી 'કીમત' અને 'શાહજાહાં'નાં સોલો ગીતો ઉપરાંત, પહેલી જ વાર જેના વિષે આજે જાણવા મળ્યું હોય એવી ત્રણ ફિલ્મોનાં પણ સોલો ગીતો સાંભળવા મળે છે.

ચાંદ કો ગલે લગાયે બદરવા - કીમત – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

હમસે ખુશ હૈ ઝમાના - કીમત – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

જીતા હૈ યા મરતા હૈ કોઈ. તુને ન જાના અય ભુલનેવાલે - કીમત – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

મન પગલે સ્વપ્ન દિખાયે, મન જ઼ૂઠે દિપ જલાયે - કીમત – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

બોલો બોલો જી ભગવાન, કૈસી રચાઈ તુને માયા - માં બાપકી લાજ – સંગીતકાર: અલ્લા રખા ક઼ુરૈશી 

પ્રભુજી મુજ઼ે આસરા હૈ તુમ્હારા - માં બાપકી લાજ – સંગીતકાર: અલ્લા રખા ક઼ુરૈશી

બરબાદ ન કર દે કઃહીં બેદર્દ ઝમાના, અલ્લાહ બચાના - શાહજહાં – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: ખુમાર બારાબંક્વી

આગ લગી હૈ દિલમેં વહ પ્યારી, ગાને લગી વો ઉમંગે સારી - શાહજહાં – સંગીતકાર: નૌશાદ અલી – ગીતકાર: ખુમાર બારાબંક્વી 

મુઝે લૂટ લિયા રે….ભોલે સનમને - સોહની મહિવાલ – સંગીતકાર: લાલ મોહમ્મદ – ગીતકાર: સ્વામી રામાનન્દ 

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષમાં આ ગીતનાં ગાયિકાનાં નામનો ઉલ્લેખ નથી.

દુનિયા સે મિટાએ મુઝે યા દિલ સે ભુલાએ - વામિક઼ અઝરા – સંગીતકાર: અલ્લા રખા ક઼ુરૈશી  -    ગીતકાર: તન્વીર નક્વી

આ તેરા ઈન્તઝાર હૈ - વામિક઼ અઝરા – સંગીતકાર: અલ્લા રખા ક઼ુરૈશી  -    ગીતકાર: તન્વીર નક્વી

પારો દેવીનાં સૉલો ગીતો

૧૯૪૬નાં વર્ષમાં પારો દેવી એ સચિન દેવ બર્મનની પણ પહેલવહેલી હિંદી ફિલ્મ 'શિકારી'થી હિંદી ફિમ સંગીતના ક્ષેત્રે પદાર્પણ કર્યું છે. તે ઉપરાંત 'ધનવાન'માં પણ તેમનું અદાકારા તરીકે નામ છે, એટલે યુ ટ્યુબ પર આજે મળી શકેલાં એકથી વધારે ગીત તેમણે ગાયાં હોવાની શક્યતા છે. પરંતુ હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષમાં પણ એ વિષે કોઈ નક્કર માહિતી ન હોવાથી આપણે જે મળ્યું છે તેનો સંતોષ માની લઈશું.

તેરે ગ઼મ સે મિઅલ રહા હૈ, મુઝે હર તરાહ સહારા - ધનવાન – સંગીતકાર: શાંતિ  કુમાર – ગીતકાર: બેહજ઼ાદ લખનવી

જબ ઘર મેં લગી આગ, સભી બંશી બજાએ - શિકારી – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોષમાં આ ગીતનું એક સોલો અને એક સાથીઓ સાથેનું એમ બે વર્ઝનનો ઉલ્લેખ છે. યુ ટ્યુબ પરથી મળેલી ક્લિપમાં બન્ને વર્ઝન આવરી લેવાયાં જણાય છે. 

છુપો છુપો ઓ ડરનેવાલો - શિકારી – સંગીતકાર: એસ ડી બર્મન – ગીતકાર: જી એસ નેપાલી

હવે પછી ચર્ચાની એરણે ૧૯૪૬નાં વર્ષ માટેનાં  દિલશાદ બેગમ  અને કલ્યાણી દાસનાં સૉલો ગીતો સાંભળીશું.