વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : માર્ચ, ૨૦૧૬

માર્ચ મહિનામાં ઉત્તર ભારત વસંતના આગમનની વધામણી સમો લોકોત્સવ હોળી આવે છે. હિંદી ફિલ્મોમાં હોળી પરનાં ગીતો એમ બહુ જ ખાસ પ્રકાર રહ્યો છે. ફિલ્મ સંગીતને લગતા દરેક બ્લૉગ કે લેખોમાં આ પ્રકારનાં ગીતોને ખાસ સ્થાન પણ મળતું જ રહ્યું છે.

ભગવાન થાવરાણીએ 'બિરાદરી' (૧૯૬૬)નું મોહમ્મદ રફી અને મન્ના ડેનું યુગલ ગીત તુમ જો હો સો ખુદા નહીં હો યાદ કર્યું.

તેના પરથી મને આ ફિલ્મનું ચિત્રગુપ્ત - મોહમ્મદ રફીનું બહુ જાણીતું  ગીત 'અભી ન ફેરો નઝર કે ઝિંદગી સંવાર તો લે  યાદ આવ્યું.

આટલી વાત કર્યા પછી આપણે લેખની શરૂઆતમાં હોળીના ગીતની વાત કરી હતી તેને જોડી લઈએ. આ ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફી, મન્ના ડે અને સુમન કલ્યાણપુરનું ત્રિપુટી સમૂહ ગીત - અ...ર..ર..રંગ દો સભીકો એક રંગ મેં - હોળીનાં ગીત તરીકે ઠીક ઠીક જાણીતું છે.

રંગોની મેળવણીનાં ગીતને યાદ કર્યા પછી આપણે હરીશ રઘુવંશીની સાથે Very Old Songsof ‘30s and 40’sમાં ૧૯૩૦-'૪૦ના દાયકાઓનાં ગીતોની મજા માણીએ.

સમીર ધોળકિયા  એ 'અતુલ'સ સોંગ અ ડે' પરની એવી પૉસ્ટ્સને યાદ કરી છે જેમાં મૂળ વાત વિસારે પડી રહેલાં ગીતોની છે. અહીં એ પૉસ્ટ્સની લિંક પણ જાળવી છે, જેથી એ ગીત સાંભળવાની સાથે  તેની આસપાસની અન્ય માહિતી અને ગીતના શબ્દો જેવી સામગ્રીનો પણ લાભ પણ લઈ શકાશે.

Mujhe dard toone ye kyaa diyaa એ 'સલોની' (૧૯૫૨) માટે બસંત પ્રકાશે રચેલું લતા મંગેશકરનું સૉલો ગીત છે.

Phir milne ke zamaana aa gaya re saanwariya એ 'ડંકા'(૧૯૫૪)માટે અઝીઝ હિંદી એ શમશાદ બેગમ અને આશા ભોસલેનું રચેલું બહુ અનોખું યુગલ ગીત છે. 

Tu maane ya na maane balam anjaane એ 'કિસ્મતકા ખેલ' (૧૯૫૬) માટે શંકર જયકિશને રચેલું શૈલેન્દ્રનું લતા મંગેશકરનું સૉલો ગીત છે. 

Bezubaan DilShor Na Machaa પણ શંકર જયકિશને 'દૂર નહીં મંઝિલ' (૧૯૭૩)માટે રચેલું સુમન કલ્યાણપુરનું સૉલો ગીત છે. ગીત અનજાને લખેલ છે એટલે એમ માની શકાય કે શંકરે આ ફિલ્મનાં ગીતો જયકિશન અને શૈલેન્દ્રની આ દુનિયા પરની કાયમી વિદાય પછી બનાવેલાં હશે.

નરેશ માંકડે ' ડૉ. વિદ્યા' (૧૯૬૨)ની એસ ડી બર્મનની આગવી તર્જ - ખનકે કંગના બીંદિયા હંસે - ને યાદ કરેલ છે. બહુ જ મધુર એવી આ રચનામાં લતા મંગેશકરના સ્વરની મીઠાશને સીતારના રમતિયાળ સૂરોની 'હરકતો'ની બહુ જ ચાતુર્યપૂર્ણ મીંડ સાથ આપે છે. બાંસરીની હાજરી વાતાવરણની જમાવટ કરી રહે છે.

ભગવાન થાવરાણીને લતા મંગેશકરનાં એવાં ત્રણ ગીતોની યાદ આવે છે જેમાં પ્રીતમને પોતાની પાસે બોલાવી લેવાની તડપ એ ગીતોની આપણી યાદને ધુંધળી નથી પડવા દેતી.

૧. 'બ્લૅક કૅટ (૧૯૫૯)નું એન દત્તાએ રચેલું લતા મંગેશકરનું સોલો - કે પછી મોહમ્મદ રફીની સાખીના પૂર્વાલાપ સાથેનું યુગલ ગીત (!) - મૈં તુમ્હીંસે પૂછતી હું મુઝે તુમસે પ્યાર કયું હૈ, મુઝે તુમ દગા ન દોગે યે ઐતબાર કયું હૈ - તો બધાંને જ યાદ હોય. પણ જાનનિસાર અખ્તરના બોલને ભીમપલાસીમાં ઘુંટાતી વિરહની વેદના આપતું સિતારે રાહ તકતે હૈં, ચલે આઓ ચલે આઓ કદાચ વિસારે પડતું હશે. ફિલ્મમાં મીનુ મુમતાઝ નાયિકાની ભૂમિકામાં 'ચલે આઓ, ચલે આઓ'ના અલગ અલગ આરોહ - અવરોહ અને અલગ અલગ ભાવના સૂરની લતા મંગેશકરની ગાયકીને પૂરો ન્યાય આપી રહે છે.

૨. આશા ભોસલે રવિ માટે પ્રથમ પસંદગીનાં પાર્શ્વગાયિકા હતાં તે બાબતે રવિએ ક્યારે પણ ઢાંકપિછોડો નથી કર્યો. પરંતુ, લો આ ગઈ ઉનકી યાદ, વો દિલ કહાં સે લાઉં, બદલે બદલે મેરે સરકાર નજ઼ર આતે હૈ,અય મેરે દિલ-એ-નાદાન તુ ગમસે ન ગભરાના જેવાં  લતા મંગેશકર સાથે તેમણે રચેલાં સૉલો ગીતો પણ એટલાં જ સદાબહાર રહ્યાં છે. 'એક સાલ' (૧૯૫૭)માં પણ તેમણે આપેલ અદ઼્ભૂત જોડીદાર વર્ઝન સૉલો ગીત - સબ કુછ લૂટાકે હોશમે આયે તો ક્યા કિયા- પણ પ્રથમ હરોળનાં ગીતોમાં જ સ્થાન પામતું રહ્યું છે. પણ,કંઈક અંશે વિસારે પડતું , ચલે ભી આઓ, ચલે ભી આઓ, તુમ્હેં ક઼સમ હૈ ચલે ભી આઓ તો  આ બધાં પર શિરમોર જ કહી શકાય.પ્રેમ ધવનના બોલને પહાડિની ધુનમાં સ્વરબદ્ધ કરાયેલ છે. ફિલમાં ગીત હિંદી ફિલ્મની એક માત્ર અહર્નિશ સૌંદર્યાજ્ઞી (નામ તો આપણે સમજી જ જઈએ!!). 'ચલે આઓ'ને બદલે 'ચલે ભી આઓ'નો પ્રયોગ આવવાનાં ઈજનને ધૂંટે છે - 

3. અને આજનાં આ થીમ પરનાં ગીતોમાં આમ સૌથી જૂનું, ત્રીજું, ગીત છે - બહાર આયી ખીલી કલિયાં, હંસે તારે ચલે આઓ, હમેં જિને નહીં દેતે યે નઝારે ચલે આઓ. 'અલિફ લૈલા' (૧૯૫૩)નાં આ ગીતના બોલમાં પીડાને વણી છે સાહિર લુધ્યાનવી અને તેને ઉત્કટ બનાવી છે {'લાહોર' ખ્યાત) શ્યામ સુંદરે. નિમ્મી પર ફિલ્મવાયેલું આ ગીત શિવરંજનીમાં સ્વરબદ્ધ કરાયેલ છે. 'जुबां पर आह बन-बन के तुम्हारा नाम आता है, मुहब्बत में तुम्हीं जीते हमीं हारे चले आओ "થી તો કવિએ ઇન્તઝારની તડપને કોઈ એક પ્રેમીજનનાં સમર્પણનાં સ્વરૂપમાં રજૂ કરીને પ્રેમની ઊંચાઈને ચાર ચાંદ લગાડી દીધેલ છે.

લતા મંગેશકરના સ્વરમાં રાજા મહેંદી અલી ખાનના બોલને કે દત્તાની સ્વરબાંધણીના બહુ અલગ અંદાજમાં ગાવયેલ ‘દામન’ (૧૯૫૧)નાં ગીત તિરુ લીલ્લા તિરુ લીલ્લા તિરુ લીલ્લા લા, ગાયે લતા ગાયે લતા ગા હૌલે હૌલે રેને  'દાદુ'સુમન્તભાઈએ યાદ કરેલ છે. આ ગીતના શબ્દદેહને હિંદી ગીતમાલા પર જોઈ શકાય છે.

આપણી હવે નિયમિત બની ચાલેલી પ્રથા મુજબ, આ અંકની પૂર્ણાહુતિમાં, મોહમ્મદ રફીનાં ઓછાં સાંભળવા મળતાં ગીતોને સાંભળીએ-

સમીર ધોળકિયાએ ખય્યામ જ્યારે હજૂ 'શર્માજી' તરીકે જાણીતા હતા તે સમયનું, ફિલ્મ 'પર્દા' (૧૯૪૯)નું ગીત - એક દિલને કહા એક દિલને સુના -  યાદ કર્યું છે.

તે ઉપરાંત આજના અંકમાં જે ફિલ્મોનાં અન્ય ગીતો યાદ કરાયાં છે  તે ફિલ્મોનાં જ મોહમ્મદ રફીનાં વિસારે પડતાં ગીતોને ખોળીને  મૂક્યાં છે -

ખામોશ ક્યોં હો  તારો - લતા મંગેશકર સાથે – અલિફ લૈલા (૧૯૫૩) – શ્યામ સુંદર – આ ફિલ્મમાં પુરુષ ગાયકનાં સૉલો ગીતો તલત મહમૂદના સ્વરમાં હતાં.

અજીબ જિંદગી હૈ યે - દૂર નહીં મંઝિલ (૧૯૭૩)- ગીત સંજીવ કુમાર પર ફિલ્માવાયું છે, પણ એ વર્ષોમાં જે બીજી ફિલ્મો આવી તેના કરતાં સંજીવ કુમાર થોડા યુવાન જણાય છે, એટલે ફિલ્મની રજૂઆત મોડેથી થઈ શકી હોય તેવું પણ બન્યું હોઈ શકે.

મોહમ્મદ રફીએ ગાયેલાં અને જ્હોની વૉકરે અભિનય કરેલાં ગીતો આમ તો એક સ્વતંત્ર પૉસ્ટનો વિષય પણ બની શકે. પરંતુ, આજે આપણે જે ગીતો સાંભળ્યાં તેમાં દુઃખ અને દર્દની જ લાગણીઓ બહુ વધારે પ્રાધાન્ય ધરાવતી રહી છે, એટલે હવે છેલ્લે મોહમ્મદ રફી - જ્હોની વૉકરનાં સંયોજનમાંથી નીપજતા  હળવા મુડનાં બે ગીતો સાંભળીએ. 

દિલ તો કિસીકો દેંગે – એક સાલ (૧૯૫૭)– રવિ. આ ફિલ્મમાં મોહમ્મદ રફીના સ્વરનો ઉપયોગ  તેમની આગવી લાક્ષણિકતા સમાન, બેકગ્રાઉંડ ગીત - કિસકે લિયે રુકા હૈ કિસકે લિયે રુકેગા, કરના હૈ જો ભી કર લે યે વક્ત જા રહા હૈ - માટે પણ કરાયો છે, જે ફિલ્મમાં ત્રણ અલગ અલગ પરિસ્થિતિઓમાં સાંભળવા મળે છે.

 'બ્લૅક કેટ' (૧૯૫૯)માં પણ એન દત્તાએ મોહમ્મદ રફીના સ્વરમાં જ્હોની વૉકર માટે કૌન તુઝે રોકે કૌન તુઝે ટોકે - ધ્વનિમુદ્રિત કર્યું હતું.

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે આપણી યાદમાં વિસરાતાં જતાં બીજાં આવાં જ અવિસ્મરણિય ગીતો સાથે ફરી મળીશું...તમને આવાં અવિસ્મરણીય ગીતો યાદ આવે તો જરૂરથી જણાવશો……