હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક ૯ : હેમંત કુમારની કારકિર્દીનાં પોતમાં અનોખી ભાત પાડતા કેટલાક મહત્ત્વના સંબંધોના તાણાવાણા :: ઉત્તમ કુમાર

 એન. વેન્કટરામન

અનુવાદ / સંવર્ધિત સંકલન – અશોક વૈષ્ણવ

પોતાની કારકિર્દીના પાછલા ભાગમાં હેમંત કુમારને જેમની સાથે બહુ કામ કરવાનું થયું એવા પુલક

બંદોપાધ્યા્ય સાથે એક વાર વાતચીત કરતાં હેમંત કુમારે કહ્યું કે, 'વ્યક્તિનાં જીવનમાં, ખાસ કરીને વ્યાવસાયિક જીવનમાં, બે પરિબળો બહુ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવતાં હોય છે - યોગ્યતા (વ્યક્તિની ક્ષમતા/ આવડત/ પાત્રતા) અને યોગાયોગ (જોગસંજોગ / સંબંધો). ક્ષમતાની દૃષ્ટિએ કે પાત્રતાની દૃષ્ટિએ, કે પછી યોગ્યતા બાબતે તો હેમંત કુમારના સંદર્ભ આપણે કંઈ વધારે કહેવું પડે તેમ નથી કેમકે હેમંત કુમાર એ બધી દૃષ્ટિએ તો ખરા ઉતરે છે એમાં કોઈ જ બેમત ન હોઈ શકે. પરંતુ હેમંત કુમારની કારકિર્દીમાં તેમની સાથે સંપર્કમાં આવેલ અભિનેતાઓ, દિગ્દર્શકો, ગીતકારો અને એવી અન્ય વ્યક્તિઓ સાથેના સંબંધોની વાત છેડવી એ થોડું કપરૂં કામ કહી શકાય. છેક યુવાન વયથી કરીને જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી સક્રિય રહેલા હેમંત કુમારનાં વ્યાવસાયિક જીવનમાં અનેક લોકોએ, સમયે સમયે, નાનોમોટો ભાગ ભજવ્યો હોય એ તો સ્વાભાવિક છે. એ બધા સંબંધો વિશે બબ્બે પંક્તિઓ પણ લખવા બેસીએ તો એક આખું પુસ્તક લખાઈ જાય. એટલે અહીં જેટલા સંબંધો યાદ કર્યા છે તેના કરતાં અનેક વધારે, અને કદાચ અનેક ઘણા વધારે મહત્ત્વની ભૂમિકા પણ  ભજવી હોય એવા, સંબંધોની વાત અહીં ન કરાઈ હોય એવું કદાચ લાગશે. જે સંબંધોની વાત નથી કરી શકાઇ તેમના વિશે ફરી ક્યારેક, વધારે યોગ્ય પ્રસંગે, વધારે ઉપયુક્ત સંદર્ભમાં, વાત કરવાની તક મળશે એમ માનીને આગળ વધીએ.

ફિલ્મ સંગીતના પાર્શ્વગાયક તરીકે જે અભિનેતાના સ્વર તરીકે એ ગાયકની (કે ગાયકના સ્વરથી અભિનેતાની) ઓળખ બની ચુકી હોય તે અભિનેતા અને ગાયકનો વ્યાવસાયિક સંબંધ બહુ જ ખાસ અને આગવો બની રહે એ સ્વાભાવિક છે.  હેમંત કુમારના કિસ્સામાં આવા બે અભિનેતાઓ હતા ઉત્તમ કુમાર અને સૌમિત્ર ચેટર્જી. બંગાળી ફિલ્મ જગતના સુવર્ણ સમયમાં જે તારલાઓનો પ્રકાશ સૌથી વધારે પ્રભાવ પાડતો રહ્યો તેમાં આ બન્ને અભિનેતાઓનું સ્થાન તો સીમાચિહ્નરૂપ ગણાય છે.

ઉત્તમ કુમાર અને હેમંત કુમાર

ઉત્તમ કુમાર (અને સુચિત્રા સેનની જોડી)એ તો '૫૦ના દાયકામાં નવયોવનનો પમરાટ ફેલાવીને બંગાળી

સિનેમા જગતને નવપલ્લવિત કર્યું એમ કહેવું જરા પણ અતિશયોક્તિભર્યું નહીં લાગે. હેમંત કુમાર અને ઉતમ કુમારના સંબંધની શરૂઆત ૧૯૫૧ની ફિલ્મ 'સહજાત્રી'થી થઈ. આ ફિલ્મમાં હેમંત કુમારે રોબિન ચટ્ટોપાધ્યાયનાં સંગીતમાં ઉત્તમ કુમાર માટે બે ગીતો ગાયાં. ઉત્તમ કુમારની કારકિર્દી હજુ નવીસવી ઊગતી જ હતી. તે પછી  ૧૯૫૩માં બનેલી એક નિશ્ચિત સમયકાળને કથાવસ્તુની પાર્શ્વભૂમિકામાં વણી લેતી ’બૌ ઠાકુરાણીર હાટ' માટે હેમંત કુમારે ચાર ગીતો ગાયાં. જોકે આમાંનું એક પણ ગીત ઉત્તમ કુમાર પર નહોતું ફિલ્માવાયું. આ ફિલ્મનો વાર્તાધાર રવિન્દ્રનાથ ઠાકુરે એ જ નામથી લખેલ વાર્તા હતી.'સહજાત્રી' ઉત્તમ કુમારની ચોથી ફિલ્મ હતી. ઉત્તમ કુમારને પોતાનું આગવું સ્થાન મેળવવા માટે તે પછી હજુ બીજી  ચાર ફિલ્મોની રાહ જોવાની હતી. ૧૯૫૨માં રજૂ થયેલી 'બાસુ પરિબાર' (જેના પરથી હિંદીમાં 'હમ હિંદુસ્તાની’ (૧૯૬૦) બની હતી) ઉત્તમ કુમારની પહેલવહેલી હિટ ફિલ્મ ગણાય છે.

બંગાળી સિનેમામાં ૧૯૫૩નું વર્ષ ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધરાવે છે. ‘સારે ચૌત્તર’ (સાડી ચુમોતેર)માં ઉત્તમ કુમાર અને સુચિત્રા સેન સૌ પ્રથમ વાર સાથે આવ્યાં અને આવતાંવેંત બંગાળી સિનેમાની 'પ્રથમ જોડી' તરીકે પ્રસ્થાપિત થઈ ગયાં.૧૯૫૪માં ઉત્તમ કુમાર-સુચિત્રા સેનની બીજી છ ફિલ્મો આવી. આ બન્ને સાથે હોય એ ફિલ્મો તો ટંકશાળ પાડતી , પણ બન્ને અલગ અલગ હોય એ ફિલ્મો પણ હવે ભારે સફળ થવા લાગી હતી. ૧૯૫૪માં આ છ ફિલ્મો ઉપરાંત ઉત્તમ કુમારે એકલાએ છ ફિલ્મો કરી તો સુચિત્રા સેનની ત્રણ ફિલ્મો આવી.

૧૯૫૫માં હેમંત કુમારનું પણ બંગાળી સિનેમા જગતમાં ભવ્ય પુનરાગમન થયું. આમ પણ તેમનો આગવો એક ચાહક વર્ગ તો હતો જ. તેમાં વળી હિંદી ફિલ્મોમાં પણ મળેલી સફળતાને કારણે તેમની માંગ હવે વધી ગઈ હતી. ઉત્તમ કુમારની નવી ફિલ્મ 'શાપમોચન' (૧૯૫૫)માટે સંગીત નિદર્શન કરવાનો પ્રસ્તાવ આવતાંવેંત હેમંત કુમારે વધાવી લીધો. 'શાપમોચન' પણ ખુબ સફળ રહી. હેમંત કુમારે ઉત્તમ કુમાર માટે ગાયેલં ચારે ચાર ગીતો પણ બહુ જ લોકપ્રિય થયાં.

શોનો બંધુ શોનો - શાપ મોચન (૧૯૫૫)

'૫૦ના દાયકાના અંત સુધીમાં તો હેમંત કુમારે બંગાળી ફિલ્મ સંગીતમાં મોખરાનું સ્થાન બનાવી લીધું. ૧૯૫૫થી ૧૯૬૦ વચ્ચે તેમણે સંગીતબધ્ધ કરેલ ૨૦ ફિલ્મોમાંથી અગિયાર ફિલ્મોના મુખ્ય અભિનેતા ઉત્તમ કુમાર હતા.

'શાપમોચન ઉપરાંત, હેમંત કુમારે ઉત્તમ કુમાર - સુચિત્રા સેનને ચમકાવતી બે અન્ય ફિલ્મો -હરાનો સુર (૧૯૫૭) અને સુર્યતોરણ (૧૯૫૮) - ફિલ્મોમાં પણ સંગીત આપ્યું. 'સુર્યતોરણ'માં તેમણે ઉત્તમ કુમાર માટે ૪ ગીતો ગાયાં

આજ દુજોનાર દુતી પાથ ઓગો (આજ એમની પાસે બે રસ્તા છે - હારાનો સુર (ગુમ થયેલો સુર) (૧૯૫૭)

તુમી  તો જાનો ના - સૂર્યતોરણ (૧૯૫૮)

આડવાત

સી રામચંદ્ર સાથે હેમંત કુમારને એક અલગ જ સંબંધ બંધાઈ ચુક્યો હતો તે આપણે આ પહેલાનાં લેખાંકોમાં જોઇ ગયાં છીએ. અહીઃ એ સંબંધની આત્મીયતાની પુષ્ટિ સી રામચંદ્ર દ્વારા સંગીતબધ્ધ કરાયેલ, તુમ ક્યા જાનો તુમ્હારી યાદ મેં હમ કિતના રોયે (શીન શીના કી બુબલા બુ , ૧૯૫૨ -  લતા મંગેશકર – ગીતકાર: પી એલ સંતોષી)ની પ્રેરણા પરથી મળે છે.

ઉત્તમ કુમાર ન હોય એવી, 'સૂર્યમુખી', શેષ પરિચય', લુકોચુરી' અને 'બાયીશેર શરબન' - જે ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું તે પણ બહુ લોકપ્રિય રહ્યું હતું.

૧૯૬૧થી ૧૯૭૦ સુધીમાં ૧૧ અને ૧૯૭૧-૧૯૮૦માં ૬ એમ ૧૯૭૧થી ૧૯૮૦ સુધીમાં હેમંત કુમારે ઉત્તમ કુમાર અભિનીત બીજી ૧૬ ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું. તેમાંથી ઉત્તમ કુમાર - સુચિત્રા સેન સાથે હોય એવી બે ફિલ્મો સપ્તપદી (૧૯૬૧) અને નબરાગ (૧૯૭૧) હતી.

એઈ પોથ જોડી ના શેષ હોતો તુમી બોલો તો (જો આ રસ્તો પુરો ન થયો હોત તો, તમે જ મને કહો) - સપ્તપદી (૧૯૬૧) - સંધ્યા મુખર્જી સાથે – ગીતકાર: ગૌરીપ્રસન્ન મજુમદાર 

આડવાત –

આ ગીત પરથી હેમંત કુમારે 'બીન બાદલ બરસાત (૧૯૬૩)માં એક બાર જરા ફિર કહે દો મુઝે શરમાકે તુમ દીવાના'ની રચના કરી હતી.

૧૯૬૧ની એક બીજી ફિલ્મ હતી દુઈ ભાઈ, જેમાં ઉત્તમ કુમાર સાથે ભાઈ તરીકે બિશ્વજીત હતા

તારે બોલો દેઓ જે આસે ના અમાર દ્વારે (તે કહે છે કે તે દરવાજે આવ્યો નથી ) - દુઈ ભાઈ (૧૯૬૨) – ગીતકાર: ગૌરીપ્રસન્ન મજુમદાર

ઉત્તમ કુમારે અભિનય કરેલ હોય, પણ સંગીત કોઈ અન્ય સંગીતકારનું હોય એવી ફિલ્મોમાં પણ હેમંત કુમારે ૫૫-૬૦ ગીતો ગાયાં છે. તેમાંના બધાં પરદા પર ઉત્તમ કુમારે જ ગાયાં હોય એવું જોકે નથી, કેટલાંક ગીતો બેકગ્રાઉન્ડ ગીતો સ્વરૂપનાં, તો કેટલાંક ગીતો ઉત્તમ કુમારના એ ફિલ્મના સહઅભિનેતા માટે પણ હતાં. નોંધપાત્ર વાત એ છે કે ઉત્તમ કુમાર પર ફિલ્માવયેલાં હેમંત કુમારના સ્વરમાં ગવાયેલાં લગભગ બધાં જ ગીતો ખુબ સફળ રહ્યાં હતાં. તેમ છતાં એમ તો ન જ કહી શકાય કે ઉત્તમ કુમાર માટે હેમંત કુમાર જ એક માત્ર પાર્શ્વગાયક હતા. શ્યામલ મિત્ર, માનબેન્દ્ર મુખર્જી જેવા બીજા ગાયકોએ પણ ઉત્તમ કુમાર માટે પાર્શ્વસ્વર આપ્યો જ હતો. '૭૦ના દાયકામાં મન્નાડે અને અમુક અંશે કિશોર કુમાર ઉત્તમ કુમારના પાર્શ્વસ્વર તરીકે આવી ગયા હતા. તેમ છતાં સામાન્ય છાપ તો એવી જ રહી કે ઉત્તમ કુમારનો પાર્શ્વસ્વર એટલે હેમંત કુમાર.   થોડા ઓછા જાણીતા કહી શકાય એવા સંગીતકારો માટે ઉત્તમ કુમાર માટે હેમંત કુમારે ગાયેલાં બેએક ગીતો સાંભળીએ.

અમી તો જાને (મને તો ખબર છે) - શેષ અંક (૧૯૬૩) - સંગીતકાર પબિત્ર ચેટરજી – ગીતકાર: શ્યામલ ગુપ્તા

'ચેઝ એ ક્રૂકેડ શૅડો' (૧૯૫૮) પરથી પ્રેરિત આ થ્રિલર ફિલ્મમાં ઉત્તમ કુમાર સાથે શર્મીલા ટાગોર, સબિતા ચેટર્જી, ઉત્પલ દત્ત વગેરે હતાં. 'શેષ અંક'નું ૧૯૬૪માં તમિળ સંસ્કરણ 'પુથિયા પરવાઈ' નામે પણ બનેલ છે.

કે જાને કો ઘંટા (કોણ જાણે કેટલા કલાક…) - સોનાર કાંચા (૧૯૭૩) - સંગીતકાર બીરેશ્વર ચેટર્જી – ગીતકાર: પુલક બંદોપાધ્યાય 

'સોનાર કાંચા' કરૂણ રસની એક અનોખી રોમાંટિક ફિલ્મ હતી. ફિલ્મમાં ઉત્તમ કુમાર સાથે અપર્ણા સેન મુખ્ય ભૂમિકામાં હતાં.

હવે પછીના મણકામાં આ અંકનાં હેમંત કુમારની કારકિર્દીનાં બે અન્ય વ્યક્તિત્વો - સૌમિત્ર ચેટર્જી અને બગાળી ગીતોના સંદર્ભમાં લતા મંગેશકર - વિશે વાત કરીશું.

+            +            +

Acknowledgements & References:

1. Anandadhara (as told by Hemanta Mukhopadhyay) by Abhik Chattopadhyay; Saptarshi Prakashan, Kolkata (2013) - Published earlier by New Bengal Press Pvt. Ltd. 1975

2. Amaar Swami Hemanta: (as told by Bela Mukhopadhyay) by Partha Ghosh; Sahityam, Kolkata, 1999

3. V. Shantaram: The Man Who Changed Indian Cinema by Madhura Pandit Jasraj, Hay House India, 2015

4. Lata Geet Kosh, Vol I, compiled and edited by Snehasis Chatterjee, Parul Prakashani 2008

5. List of songs & films: Compilation by Jaydeep Chakraborty; Assistance Sanjay Sengupta

+                   +                   +

• શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ
• શ્રી  એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com
• સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/