અનિલ બિશ્વાસ અને તલત મહમુદ - એક અનોખું સંયોજન - સોંગ્સ ઑફ યૉર

તલત મહમૂદે તેની ફિલ્મ જગતની કારકીર્દીનું પહેલું ગીત અનિલ બિશ્વાસનાં સંગીતમાં ગાયું હતું એવું કંઇ જ નહોતું. ૧૯૪૫માં ગાયક-કલાકાર તરીકે તલત મહમૂદે કલકત્તામાં 'રાજ લક્ષ્મી' ફિલ્મ વડે ફિલ્મ જગતમાં કદમ મૂક્યો હતો. તે પછી ‘તુમ ઔર મૈં’ (૧૯૪૭) અને ‘સંપત્તિ’ તેમ જ ‘સ્વયંસિદ્ધા’ (૧૯૪૯)માં પણ તેમણે (પરદા પર પણ) ગીતો ગાયાં. આ ગાળામાં ફિલ્મી, અને તપન કુમારનાં તખલ્લુસ હેઠળ ગેર-ફિલ્મી, ગીતો મળીને તેઓ લગભગ ૪૦ થી ૫૦ ગીતો ગાઇ ચૂક્યા હતા. ફિલ્મ જગતમાં આવતાં પહેલાં ગીતો અને ગઝલ માટે તેઓ સારી એવી નામના પણ મેળવી ચૂક્યા હતા. 'સબ દિન એક સમાન નહીં"થી એમણે ગેરફિલ્મી ગીતો ગાવાની શરૂઆત તો ૧૯૪૧થી કરી દીધી હતી. તેમનું બીજું એક ગેરફિલ્મી ગીત તસ્વીર તેરી દિલ મેરા બહલા ન શકેગી (૧૯૪૪) સમગ્ર દેશમાં, આજની ભાષામાં, 'વાઈરલ" બની ચૂક્યું હતું અને તેમની પહેચાન બની ચૂક્યું હતું.

તલત મહમૂદ કલકતાથી વ્યાવસાયિક સ્તરે મુંબઇ આવ્યા તે સમયનું તેમનું પહેલું (ફિલ્મમાં ગવાયેલું) ગીત હતું ફિલ્મ આરઝૂ (૧૯૫૦)નું "અય દિલ મુઝે ઐસી જગહ લે ચલ જહાં કોઈ ન હો". હા, એવું જરૂર કહી શકાય કે "તસ્વીર તેરી' ગીતે જો તેમને ગેરફિલ્મી ગીત-ગઝલનાં સિંહાસને પર આરૂઢ કર્યા હતા, તો "અય દિલ મુઝે"એ તેમને ફિલ્મ જગતમાં સ્વપ્રકાશે ઝળહળતા તારક બનાવી દીધા. અનિલ બિશ્વાસે તેમના સમયના ઘણાં ગાયકોની ગાયકીને મઠારીને એ ગાયકનાં ગળાંની સ્વાભાવિક કળાને સૂરબધ્ધ કરવામાં બહુ જ મહત્ત્વનું યોગદાન આપ્યું છે. તલત મહમૂદના કિસ્સામાં તેમણે તલતનાં ગળાંની 'કંપન'ને તલતની આગવી પહેચાન બનાવી.

તલત મહમૂદના અવાજની કંપન [ Play and compare with normal technique] - જેને અનિલ બિશ્વાસ ઈટાલીયન શબ્દપ્રયોગ tremoloથી ઓળખાવવાનું પસંદ કરતા - વિષે શ્રી બીરેન કોઠારીએ તેમના બહુ જ જાણીતા પત્રકાર મિત્ર શ્રી શિશિર કૃષ્ણ શર્માના એક લેખ, बीते हुए दिन- 46,માં ટાંકેલો એક કિસ્સો યાદ કર્યો છે, જે અહીં તેમના શબ્દોમાં જ રજૂ કરેલ છેઃ

मुकेश अक्सर तलत को मज़ाक़ में यह कहकर छेड़ते थे कि तू गाता तो बहुत अच्छा है लेकिन तेरी आवाज में जो कंपन है वो सारे गीत का मज़ा किरकिरा कर देता है...मज़ाक़ में कही गयी इस बात को तलत बेहद गंभीरता से लेते थे...धीरे धीरे उनके मन में ये बात गहराई तक बैठती चली गयी थी...फिल्म ‘आरज़ू’ के एक साल बाद, 1951 में अनिल बिस्वास ने तलत महमूद को फ़िल्म ‘आराम’ का गीत ‘शुक्रिया ऐ प्यार तेरा शुक्रिया’ गाने के लिए बुलाया...

तलत ने वो गाना बेहद कांशस होकर गाया...गाने के कई कई रीटेक हुए लेकिन अनिल बिस्वास को जैसा चाहिए था, वैसा तलत नहीं गा पाए...अनिल बिस्वास ने ग़ुस्से में तलत महमूद से पूछा, आज तुम्हें हो क्या गया है? ढंग से क्यों नहीं गा रहे हो? तो तलत ने झिझकते हुए असलियत बता दी कि मुकेश उनके गले के कंपन का मज़ाक़ उड़ाते हैं, इसीलिए वो उस कंपन को दूर रखने की कोशिश कर रहे हैं।

ये सुनते ही अनिल बिस्वास का ग़ुस्सा और भी भड़क उठा...उन्होंने कहा, मूर्ख हो तुम...ये कंपन ही तलत को तलत बनाता है...अगर ये कंपन न हो तो तुममें और किसी सड़क चलते लड़के में कोई फ़र्क़ नहीं है...मुझे सपाट तलत नहीं चाहिए...मुझे कांपती आवाज़ वाला तलत चाहिए...चलो गाओ...

...........इसके बाद वाला टेक ओके हो गया...

આમ તલત મહમૂદની કારકીર્દીમાં બહુ જ મહત્ત્વનો કહી શકાય તેવો ફાળો આપવા છતાં, સી.રામચંદ્ર કે ગુલામ મોહમ્મદ કે મદન મોહન નાં તલત મહમૂદનાં ગીતોની સરખામણીમાં અનિલ બિશ્વાસનાં તલત મહમૂદનાં ગીતોની સંખ્યા બહુ થોડી કહી શકાય તેવી છે. ૧૯૫૦થી ૧૯૫૫ વચ્ચે, તેઓ બંનેએ માત્ર ૭ ફિલ્મોમાં જ સાથે કામ કર્યું છે, જેની નિપજ ૮ સોલો ગીતો, ૩ લતા મંગેશકર સાથેનાં યુગલ ગીતો અને ૪ સુરૈયા સાથેનાં યુગલ ગીતો છે.

તે ઉપરાંત ૧ ગેરફિલ્મી ગીત પણ આ જોડીને અંકે છે :

ભલે તુમ રૂઠ જાઓ....સીતારો તુમ ગવાહ રહેના - ગીતકાર : સાજન દેહલવી

તલત મહમૂદના અવાજની નીચેના સૂરમાં પણ જે ખૂબીઓ છે તે આ ગીતમાં અનિલ બિશ્વાસે ચરિતાર્થ કરી મૂકી છે.

હવે આપણે અનિલ બિશ્વાસ- તલત મહમુદની જોડીનાં ગીતોનાં અનોખાં વિશ્વની એક યાદગાર સફર કરીએ....

અય દિલ મુઝે ઐસી જગહ લે ચલ જહાં કોઈ ન હો - આરઝૂ (૧૯૫૦)- ગીતકાર : મજરૂહ સુલ્તાનપુરી

મેલા (૧૯૪૮) કે 'અંદાઝ' (૧૯૪૯)માં નૌશાદે દિલીપકુમારના અવાજ તરીકે, કે ખુદ અનિલ બિશ્વાસનાં જ "અનોખા પ્યાર"(૧૯૪૮)માં મુકેશનો અત્યંત સફળ પ્રયોગ કર્યા પછી, આ એક ગીતે તલત મહમુદને દિલીપ કુમારના અવાજ માટે પ્રસ્થાપિત કરી દીધા હતા. પછીથી ઘણાં પરિબળોની અસર રૂપે મોહમ્મદ રફી હરીફાઇમાં બહુ આગળ નીકળી ચૂક્યા ત્યારે તલત મહમૂદે એ તાજ ખોયો હતો. પરંતુ આજે પણ દિલીપકુમારનાં તલત મહમુદના અવાજમાં ગવાયેલાં 'ફૂટપાથ' (ખય્યામ) 'દાગ' અને 'શિક્સ્ત' (શંકર જયકિશન), 'બાબુલ' (નૌશાદ) કે ‘સંગદિલ’ (સજ્જદ હુસૈન) નાં ગીતો સાંભળીએ છીએ ત્યારે એ બંનેની ઈમેજ બહુ જ સહેલાઇથી કલ્પનાચિત્રમાં સામે આવે જ છે.

શુકરિયા અય પ્યાર તેરા શુકરિયા - આરામ (૧૯૫૧)- ગીતકાર : રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ

આ ગીત ફિલ્મમાં તલત મહમૂદ પર જ ફિલ્માવાયું છે. ફિલ્મમાં તેમણે મહેમાન કલાકારની ભૂમિકા નિભાવી છે.

એક મૈં હૂં એક મેરી બેકસીકી શામ હૈ - તરાના (૧૯૫૧) ગીતકાર : કૈફ ઇરફાની

આ જ ફિલ્મનાં બીજાં બહુ જ લોકપ્રિય યુગલ ગીતોની સમકક્ષ ઊભું રહે તેવું આ સોલો ગીત છે. ગીતનાં ઓર્કેસ્ટ્રેશનમાં અનિલ બિશ્વાસની આગવી શૈલીનો સ્પર્શ તલત મહમૂદના સ્વરને એક બહુ જ મુલાયમ કશિશ બક્ષે છે.

નૈન મિલે નૈન હુએ નૈન હુએ બાંવરે - લતા મંગેશકર સાથે- તરાના (૧૯૫૧)- ગીતકાર : પ્રેમ ધવન

તલત મહમૂદનાં ગણો કે લતા મંગેશકરનાં ગણો, કે કોઇ પણ યુગલ ગીત ગણો , આ ફિલ્મનાં બંને યુગલ ગીતોની કોઇ પણ યાદીમાં અચૂક અગ્રીમ સ્થાન મેળવશે જ.

સીનેમેં સુલગતે હૈં અરમાં - લતા મંગેશકર સાથે - તરાના(૧૯૫૧) – ગીતકાર:- પ્રેમ ધવન

'નૈન મિલે નૈન હુએ'માં ઉભરતા પ્રેમની રોમાંચક લાગણીઓ જેટલી ઝણઝણી ઉઠતી સંભળાશે, તેટલી જ આ ગીતમાં પ્રેમમાં વિરહની પીડા પ્રતિબિંબીત થતી જોવા મળે છે.

આડ વાતઃ

ગીતની લોકપ્રિયતાનું એક માપ લાઇવ પ્રોગ્રામમાં અન્ય ગાયકો તેને રજૂ કરતાં રહે તે પણ ગણી શકાય. આવો સાંભળીએ 'સીનેમેં સુલગતે હૈં અરમાં' જગજીત સિંઘનાં અવાજમાં

મોહબ્બત તુર્કકી મૈંને, ગરીબાં સી લિયા મૈંને - દોરાહા (૧૯૫૨)- ગીતકારઃ સાહિર લુધ્યાનવી

તલત મહમૂદને ખુલતા ઉંચા સ્વરમાં પણ એટલી જ અસરકારકતાથી અનિલ બિશ્વાસ રજૂ કરવામાં સફળ રહ્યા છે.

દિલમેં બસા કે મીત બના કે - દોરાહા (૧૯૫૨) - ગીતકાર - ગીતકાર : પ્રેમધવન

અહીં તલત તેની મુલાયમતાની ઉત્કૃષ્ટ ઉંચાઇ પર જોવા મળશે.

તેરા ખયાલ દિલસે મિટાયા નહીં અભી - દોરાહા (૧૯૫૨) - ગીતકાર : જોશ મલિહાબાદી

આ ગીતમાં ફરી એક વાર અનિલ બિશ્વાસ તલત મહમૂદની રેંજને તેની સીમાઓ સુધી ખેંચી જાય છે, પણ પરિણામ એટલું જ મધુર બની રહ્યું છે, તેમાં કોઇ શક નથી.

ત્રણે ગીત એક જ વિડીયો ક્લિપમાં

મુખ સે ન બોલું અખિયાં ન ખોલું - લતા મંગેશકર સાથે - જલિયાંવાલા બાગ કી જ્યોતિ - ગીતકાર : ઉદ્ધવ કુમાર

લતાના ભાગે રમતિયાળ રમઝટમાં ગીત ભાવ રજૂ કરવાના આવ્યા છે, તેની સામે તલત મહમૂદ જેવા "ગંભીર" અવાજને ટકી રહેવું આકરૂં પડે, પણ સંગીતકારે દરેક વખતે પુરુષ અવાજ મૂકવામાં સંગીતના ટેકાથી એવું સુંદર સંતુલન ઊભું કર્યું છે, કે ગીત બેહદ શ્રાવ્ય બની રહે છે.

કભી હૈ ગમ કભી ખુશીયાં - વારીસ (૧૯૫૪) - ગીતકાર : ક઼્મર જલાલાબાદી

આ ગીત પણ તલતનાં સોલો ગીતોની કોઇ પણ યાદીના અગ્રક્રમમાં સ્થાન મેળવે તે કક્ષાનું છે.

વારીસ (૧૯૫૪)નાં, તલત મહમૂદનાં સુરૈયા સાથેનાં યુગલ ગીતો –

રાહી મતવાલે તૂ આજા એક બાર

ઘર તેરા અપના ઘર લાગે

દૂર નહીં હોતે જો વો દિલમેં રહા કરતે હૈં

                             - આપણે, દુર પપીહા બોલા... ઉત્તરાર્ધ માં સાંભળી ચૂક્યાં છીએ.

જીવન હૈ મધુબન, તુ ઇસમેં ફૂલ ખીલા, કાંટોસે ન ભર દામન, બસ માન ભી જા - જાસૂસ (૧૯૫૫) - ગીતકાર : ઇન્દીવર

સુર અને સ્વરનું આવું મધ્રૂરૂં સંયોજન જવલ્લે જ સાંભળવા મળતું રહે છે. પાશ્ચાત્ય સંગીતમાં પિયાનો એકદમ સૉફ્ટ અને મીઠું વાદ્ય તો છે જ પણ અનિલ બિશ્વાસના સ્વર નિયોજનમાં તેની મીઠાશ અલૌકિક બની રહે છે.

આડ વાતઃ

આ ગીતની પ્રેરણા ડૉરીસ ડેનાં “ક્વે સેરા સેરા” (જે થવાનું છે તે થઇ જ રહેશે)પરથી છે એવું મનાય છે.

જો કે આપણને કદાચ તેવી કોઇ જ છાપ ન અનુભવાય તેવું પણ બને !

“ક્વે સેરા સેરા”ના શબ્દો, જીવન જીવવાની રીત માટે, 'જીવન હૈ મધુબન" જેટલા જ પ્રેરણાદાયક છે તે વળી બીજી આડ વાત કહી શકાય !

                                સાભાર : The Mentor and the Protégé: Talat Mahmood songs by Anil Biswas

• વેગુ પર પ્રકાશીત કર્યા તારીખઃ ૨૯ નવેમ્બર, ૨૦૧૪