હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૧૧ /૨૦૧૪

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ - ' ૧૧ /૨૦૧૪' બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણ’માં આપનું સ્વાગત છે.
દર વખતની જેમ આપણે બ્લૉગોત્સવના આ મહિનાના અંકની સફર પણ તિથિઓની યાદમાં લખાયેલ પોસ્ટ્સ વડે કરીશું.
મન્ના ડે - પહેલી મૃત્યુ તિથિ

• Five classic Manna Dey tunes to mark the singer’s first death anniversary

અહીં મન્ના ડેની શાશ્વત ઓળખ સમાં પાંચ ગીતોને યાદ કરાયાં છે:
§ દિલકા હાલ સુને દિલવાલા - શ્રી૪૨૦ (૧૯૫૫) - શંકર જયકિશન
§ તુ પ્યારકા સાગર હૈ - સીમા (૧૯૫૫) - શંકર જયકિશન
§ કૌન આયા મેરે મનકે દ્વારે - દેખ કબીરા રોયા (૧૯૫૭)- મદન મોહન
§ અય મેરી ઝોહરાં ઝબીં - વક્ત (૧૯૬૬) - રવિ
§ ઝિંદગી કૈસી હૈ પહેલી હાયે - આનંદ (૧૯૭૦) - સલીલ ચૌધરી

• Remembering Manna Dey on his first death anniversary

અહીં પણ લેખકની પસંદના મન્ના ડેનાં ૧૦ આગવા ગીતોની યાદ તાજી કરાઇ છે.
Mandatory Sahir Post of the week! – ૨૫મી ઓક્ટોબરના રોજ તેમની ૩૪મી મૃત્યુ તિથિના રોજ પસંદ કરાયેલાં ગીતો પૈકી બે ગીતોની આપણે અહીં ખાસ નોંધ લઇશું:

• લાગે તો સે નૈના લાગે - ચાંદી કી દિવાર (૧૯૬૪) - એન. દત્તા - તલત મહમૂદ અને આશા ભોસલે
• ઈશ્વર અલ્લાહ તેરો નામ - નયા રાસ્તા (૧૯૭૦) - એન. દત્તા - મોહમ્મદ રફી અને સાથી

એક ખાસ વાત એ પણ નોંધવી જોઇએ કે સાહિર લુધ્યાનવીએ ફિલ્મોમાં ઈશ્વરપ્રેમનાં બહુ જ ઉત્કૃષ્ટ ગીતો આપ્યાં છે, જેવાં કે - લતા મંગેશકરના અવાજમાં ભક્તિરસથી તરબોળ અલ્લાહ તેરો નામ (હમદોનો), આશા ભોસલેના અવાજમાં તોરા મન દરપન કહલાયે (કાજલ) કે મોહમ્મદ રફીના અવાજમાં દિલની ઊંડાઇઓને સ્પર્શતું આના હૈ તો આ કુછ દેર નહીં હે (નયા દૌર).
A tribute to S.D. Burman - ૩૧ ઑક્ટોબરના રોજ ૩૯મી મૃત્યુ તિથિ - લેખકનું કહેવું છે કે સચીન દેવ બર્મન તેમના માનીતા સંગીતકાર છે. એવી જ એમની ચાહત ઓ પી નય્યર માટે પણ છે.
Remembering Rehman… - બહુ જ પ્રતિભાશાળી, પણ જેનાં મૂલ્યની પૂરતી કિંમત ન થઇ હોય તેવા કળાકારોની અગ્રિમ હરોળમાં તેમનું સ્થાન રહ્યું, પરદાપર તેમની હાજરી અચૂક ધ્યાનાકર્ષક જ રહી.
આપણે અહીં રજૂ થયેલ ગીતો પૈકી બે ગીતોની ખાસ નોંધ લઇશું:

• ગલી ગલી સિતા રોયે - છલીયા (૧૯૬૦) - કલ્યાણજી આણંદજી - મોહમ્મદ રફીના અવાજમાં રાજ કપૂરે પર્દા પર ગાયેલું ગીત
• જિસ પ્યારમેં યે હાલ હો, ઉસ પ્યાર સે તૌબા - ફિર સુબહ હોગી (૧૯૫૮) - ખય્યામ - રહેમાન રાજ કપૂરની પ્રેમદિવાની દશાની મશકરીના મૂડમાં છે.

Remembering Sanjeev Kumarમાં આપણે હાયે તબસ્સુમ તેરા [નિશાન(૧૯૬૫)- સંગીતઃ ઉષા ખના - મોહમ્મદ રફી] પર પસંદગી ઉતારીશું. આ ગીતનું જોડીયું ગીત આશા ભોસલે એ ગાયું છે.
The Unforgettable Geeta Dutt ..કેટલી કમનસીબી છે કે ગીતા દત્તનાં પહેલ વહેલાં હીટ થયેલ ગીતના શબ્દો - મેરા સુંદર સપના બીત ગયા, મૈં પ્રેમમેં સબ કુછ હાર ગયી, બેદર્દ જમાના જી..ત ગયા' - તેની ટુંકી જીંદગીની દાસ્તાન સ્વરૂપ બની ગયા. અહીં રજૂ થયેલાં તેમનાં ગીતોમાંથી આપણે આજે ચાંદ હૈ વહી વહી સિતારે (પરિણિતા - ૧૯૫૩ - અરૂણ કુમાર) પસંદ કરીશું.
સલીલ ચૌધરી– બહુમુખી પ્રતિભા, બેનમૂન પ્રયોગાત્મકતા અને માધુર્ય-સભર સુરીલી તર્જ

• A tribute to a master – Salil Choudhary – વિશાળ ખજાનામાંથી ૧૦ ચુનંદા રત્નોની પેશકશ
• The revolutionary music genius: Salil Chaudhary- કોમેન્ટ્સમાં SSWનાં તખલ્લુસથી જાણીતા, એવા સદાનંદ વૉરીયરનો મહેમાન લેખ, જેમાં સલીલ ચૌધરીની રેંજને આવરી લેવા સાથે એક ધૂનને વિવિધ ભાષામાં રજુ કરતી વખતે એ ભાષાની ખૂબીઓને પણ ઝીલી લેવાના પ્રયોગોને વણી લેવાયેલ છે. વધારે આનંદની વાત એ છે કે આ લેખ સલીલ ચૌધરી પરની શ્રેણીના પહેલા લેખ તરીકે જ રજૂ થયેલ છે.

Happy Birthday, Sitara Devi!... સઆદત હસન મન્ટો તેમને ઝંઝાવાત તરીકે વર્ણવતાં કહેતા - તેઓ પોતે જ એટલાં જુસ્સાદાર વ્યક્તિત્વ હતાં કે તેમનાં અભિનીત નૃત્યોમાં પણ એ જુસ્સો પૂરેપૂરો ઠલવાઇ જ રહેતો. એવાં મજેદાર અને ઠસ્સાદાર સાત ગીતોની સાથે સાથે તેમના વ્યક્તિગત રમૂજ અને આગવી અંગભંગીને રજૂ કરતાં થોડાં ધીમી લયનાં બીજાં બે ગીતો અહીં આવરી લઇને તેમની અદાકારીનાં બધાં પાસાંને રજૂ કરાયાં છે.
The Doyenne of Vintage Era: Khursheed….. ફિલ્મ સંગીતના પ્રભાત કાળના અકે બહુ જ અગ્રગણ્ય ગાયિકા..ભરેલાં ગળાંનો ખુલ્લો અને જોરદાર અવાજ..માત્ર ૧૯૩૦થી આખા ૧૯૪૦ના દાયકાના સમય જ નહીં , પણ ગાયકીની એક ખાસ શૈલી ફિલ્મ સંગીતકાળના પ્રભાત કાળની આગવી પરખ હતી, જે લતા મગેશકરના ઉદય બાદ નવું સ્વરૂપ ઓઢતી ગઇ. આ તફાવતની બહુ જ સ્પષ્ટ પરિભાષા ખુર્શીદની ગાયન શૈલીમાં છલકતી જોવા મળે છે.
Anil Biswas’s songs for Bombay Saigal: Surendra... કેટલીક કાયદાકીય ગુંચને કારણે, સાયગલનાં મુંબઇ આવી ગયા પછીના લગભગ લગભગ અરધા સમય અને કુલ્લે એક દાયકાથી વધારે સમાંતરે રહેલી કારકીર્દી રહેવા છતાં અનિલ બિશ્વાસ કે. એલ. સાયગલ માટે ગીતો ન રેકોર્ડ કરી શક્યા હતા. '૪૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં સાયગલ તેમનાં ‘દેવદાસ’ બાદ કલકત્તા રહ્યે રહ્યે જ સમગ્ર દેશમાં યશપતાકા ફરકાવી રહ્યા હતા,ત્યારે મુંબઇ ફિલ્મ જગતને પોતાની પ્રાર્થનાઓના જવાબના સ્વરૂપમાં દેખાવડા પંજાબી ગાયક -અદાકાર સુરેન્દ્ર મળી આવ્યા હતા.
Musical Shammi Kapoor …શમ્મી કપૂરને યાદ કરીએ એટલે સંગીતની યાદ તેમાં ભળી જ રહે. એકદમ જોમદાર, રોમેન્ટીક, સંગીતપ્રધાન ગીતો તેમની ફિલ્મોનું અવિભાજ્ય અંગ હતાં..અહીં પસંદ કરાયેલાં તેમનાં એવાં ગીતો છે જેમાં શમ્મી કપૂર એક કે એકથી વધારે વાદ્ય પર પણ હાથ પણ જમાવી રહેલ હોય..
હવે આપણ એવી સાઇટ્સની મુલાકાત કરીશું, જેના પર એકથી વધારે લેખ જોવા મળશે:
Scroll .in
§ Remembering the Jewish refugee who composed the All India Radio caller tune
ઑલ ઇન્ડીયા રેડિયોની પ્રારંભ ધુન હજારો લાકો લોકોએ સાંભળી હશે. ૧૯૩૬માં રાગ શીવરંજની પર રચાયેલી એ ધુનના રચયિતા વૉલ્ટર કૌફમૅન ઝૅક યહુદી શરણાર્થીઓમાંના હતા જેઓ બીજાં વિશ્વ યુધ્ધ પછી ભારતમાં સ્થાયી હતા. તેઓ AIRના નિયામક હતા. તેમની Meditation શીર્ષસ્થ એક બીજી ધુન પણ સાંભળવી ગમશે.

• Rediscover the virtuosity of Hindustani vocalist Amir Khan… અહીં તેમની કેટલીક શાસ્ત્રીય અને ફિલ્મ માટે રેકોર્ડ થયેલી બંદિશ યાદ કરાઇ છે જેમાંથી આપણે રાગ ખમાજમાં ગવાયેલ, બંગાળી ફિલ્મ 'ક્ષુધિત પાષાણ'માટેની એક ઠુમરીની બંદિશ પસંદ કરી છે. આ ફિલ્મ માટે સંગીત જાણીતા સરોદવાદક અલી અકબર ખાને આપ્યું હતું.
• 'Sun Mere Bandhu Re': The double notes of S.D. Burman’s life - બહુ ખ્યાત કહાણીઓની ખૂબી એ છે કે તેને અનેકાનેક રીતે રજૂ કરી શકાતી હોય છે.સત્ય સરણનાં પુસ્તક Sun Mere Bandhu Re ‒The Musical World of S. D. Burmanને વાંચવાની આ આગવી મજા છે.
• Before movie trailers, Indian producers used song booklets to publicise films - ૧૯૩૧માં પહેલી બોલતી ફિલ્મ 'આલમ આરા' રજૂ થયા બાદ, ગીતોએ ફિલ્મોની સફળતા કે નિષ્ફળતાની નિયતિ ઘડવામાં અતિ મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો છે. કેટલીય ફિલ્મોની ટીકિટબારી પરની સફળતા વારંવાર સાંભળવા મળતાં એ ફિલ્મનાં ગીતોની ભરપૂર સફળતાને કારણે રહી છે.ગીતોના ચાહકો માટે ગીતોની ચોપડીઓ સિનેમા હૉલની બહાર એ ગીતોને મમળાવવાં મદદ કરતી રહેતી.
• What's Lata doing in a Britney Spears song? Western tunes with unlikely Bollywood samples - ભારતીય સંગીતકારો જ બહારનાં સંગીતમાંથી પ્રેરણા મેળવતા રહ્યા છે સાવે સાવ એવું નથી. નવાં, અવનવા અવાજોની ખોજને કારણે અમેરિકન સંગીતકારો પણ બૉલીવુડનાં ગીતોની આચમની તેમનાં સંગીતમા કરી લેતા હોય છે.આવી થોડી અકલ્પ્ય રચનાઓ સાંભળીએ.

Songs, Stories, Books and More…

• Sau Baar Janam Lenge (Ustadon Ke Ustad, 1963) -'મૃત' (મનાઇ ચૂકેલ) પ્રિયતમ વ્યથિત પ્રિયતમાને સો બાર જન્મ લેંગે સો બાર ફના હોંગે, ફિર ભી હમ તુમ જૂદા ન હોંગેની હૈયાધારણ આપી રહ્યો છે... ઉસ્તાદોંકે ઉસ્તાદ તમિળમાં Vallavanukku Vallavan (1965)તરીકે પણ ફિલ્માવાયું., અને ‘સૌ બાર સનમ હોંગે’ તો, ફિલ્માંકન સુદ્ધાં, બેઠું Orayiram Parvayileના સ્વરૂપે ફીટ થઇ ગયું !
• Gaye Ghabra ke Mil Do Dhadakte Se Dil (Paying Guest, 1957) – Deleted song - આ ફિલ્મમાં ગવાયેલ ગીતા દત્તનું એક માત્ર ગીત, જે પોતે સચીન દેવનાં બંગાળી ગીત Tumi Ar Nei Sei Tumi પરથી બનાવાયું હતું..
• A tweet, a new song and Aar Paar (1954) - Nadiya Paar Paar Karke, Tukde Chaar Chaar Karke, Kahin Door Kahin.. Woh Chali.. .. પણ આ ગીત એવું કાંઇ નવું નથી.. ઝરા હ્લ્કે ઝરા હલ્કે વાળો ટૂકડો તો પાકિસ્તાની ફિલ્મ અનોખી (૧૯૫૬)નાં ગીતને મળતું આવે છે, જે ખુદ પાછું આર પાર (૧૯૫૪)નાં ગીતા દત્ત-મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીત ના ના ના તૌબા તૌબા મૈં ના પ્યાર કરૂંગીને મળતું આવે છે.

બ્લૉગોત્સવના મોહમ્મદ રફી પરના લેખથી સમાપન કરતાં પહેલાં આપણે હજૂ થોડા બીજા લેખોની મુલાકાત લેવાની રહે છે :

• My Favourites: Songs of First Love - કોઇ ખાસ વ્યક્તિ સાથે અચાનક જ મેળાપ થઇ જાય તો ? કામનાં એક બાણ પર સવાર એ એક સ્મિત દિલની ધડકન વધારી મૂકવા માટે પૂરતું છે ! પ્રેમમાં પડ્યા પછી કેવું લાગે ? આપણાં કાવ્યોમાં પહેલી ધારનો આ પ્રેમ અનેક સ્વરૂપોએ ઝીલાયેલ છે. જાણ-અજાણની બેખુદીમાં જ કોઇક આપણી ખુશીઓનું માલિક બની બેસે છે..હિંદી ફિલ્મનાં ગીતો પણ પ્રેમનાં આ ફુટતાં ઝરણાંને વાચા આપવામાં ઊણાં નથી પડ્યાં.. અહીં રજુ થયેલાં ગીતોએ એ અવનવા ભાવોને પ્રતિબિંબીત કર્યા છે..
• Leke Pahela Pahela Pyar યાદ આવે છે? એમાં દેવ આનંદ અને શકીલા સિવાય બીજાં પણ બે કલાકારો હતાં - એક તો એ સમયની જાણીતી નર્તકી અદાકાર શીલા વાઝ અને બીજા ગુરુદત્તના મદદનીશ શ્યામ કપુર.… બહુ મહેનત પછી મળેલા શ્યામ કપુર અહીં ગુરુદત્તની યાદો અને પોતાની હાલની પરિસ્થિતિથી આપણને વાકેફ કરે છે.
• આપણા મિત્ર ભગવાન થરવાનીએ વો દેખો ઉધર ચાંદ (રૂપ કુમારી -૧૯૫૬- મન્ના ડે અને ગીતા દત્ત)ની સાથે એસ એન ત્રિપાઠીએ જ ફરીથી ૧૯૬૧માં જાદૂ નગરીમાં લતા મંગેશકરના સ્વરમાં વાપરેલી નિગાહોંમે તુમ હો ને યાદ કરેલ છે.

અને હવે મોહમ્મદ રફી પરના લેખો...
Combination of LP and Rafi in the films of Dharmendra and Jeetendra in the 1960sમાં ડૉ. સૌવિક ચેટર્જીએ મોહમ્મદ રફીની આસપાસ વીંટળાયેલ ૧૯૬૦ના દાયકાનાં ૭૧ ફિલ્મોનાં ગીતોને યાદ કર્યાં છે.
HEADY WINE : Rafi-Dada Burman - K.V.Ramesh - એસ ડી બર્મને પણ તેમના બીજા સમકાલીનોની જેમ શરૂઆતમાં સ્ત્રી પાર્શ્વગાયકોનાં પ્રાધાન્યથી કરેલ, જેમાં શમશાદ બેગમ અને ગીતા દત્ત (રૉય)નો સિંહ ફાળો હતો. પુરૂષ ગીતોમાં તો હજૂ પણ સાયગલની શૈલી આગળ ધપાવવાની જ ચાવી જ કામ કરતી હતી. મોહમ્મદ રફીનું દાદા સાથેનું પહેલું ગીત દુનિયા મેં મેરી અંધેરા હી અંધેરા (રાજા મહેંદી અલી ખાં) 'દો ભાઇ' (૧૯૪૭) માટેનું હતું. ખુબ ભાવથી ગવાયેલું ગીત ગીતા દત્તનાં યાદ કરોગે અને ‘મેરા સુંદર સપના બીત ગયા'નાં પૂરમાં ક્યાંય તણાઇ ગયું હતું.
Rafi’s Pancham note - આર ડી બર્મન અને કિશોર કુમારનાં સંયુક્ત પ્રયાસો બહુ ગવાયેલ છે, પણ મોહમ્મદ રફી માટે પણ પંચમે લગભગ ૧૧૦ ગીતો બનાવ્યાં છે, જેમાંના ચાર- પાંચ જ લોકપ્રિય નહીં થયાં હોય. ૧૯૬૧માં 'છોટે નવાબ' પહેલાં ગુરૂ દત્તની ૧૯૫૭ની ક્યારેય રજૂ ન થયેલી ફિલ્મ 'રાઝ' માટે ગીતા દત્ત અને હેમંત કુમારની સાથે મોહમ્મદ રફી રાહુલ દેવ બર્મનની પહેલી પસંદ હતા. આર ડીની ૧૯૬૫ની ફિલ્મ 'તીસરા કૌન'માં પણ મોહમ્મદ રફીનું 'મેરી જાં તુ ખફા હૈ તો ક્યા હુવા' એક ખાસ જગ્યા બનાવી શક્યું હતું. ગીતમાં શંકર જયકિશનની છાંટ સાંભળવા મળશે....
નવેમ્બર ૨૦૧૪માં વેબ ગુર્જરીની 'ફિલ્મ ગીતની સફર'માં –

બે નાયક, દસ પરિસ્થિતિઓ, વીસ ગીતો (૧)

ફિલ્મી ગીતોમાં પત્રો (૨)

‘બંદીશ એક, સ્વરૂપ અનેક’ – (૩) : આજ જાનેકી ઝિદ ના કરો

‘મલિકા-એ-તરન્નૂમ’ નૂરજહાઁ

અનિલ બિશ્વાસ અને તલત મહમુદ – એક અનોખું સંયોજન
                                                                                    પ્રકાશિત થયેલ છે.

---

પાદ નોંધઃ બહુ જ દુઃખ સાથે સિતારા દેવીની ૨૫-૧-૨૦૧૪ના રોજ ચિરઃવિદાયની નોંધ લઇએ.