હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૬_૨૦૧૫

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ - ૬_૨૦૧૫ બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણ’માં આપનું સ્વાગત છે.

આ મહિનાનાં આ સંસ્કરણની શરૂઆત સોંગ્સ ઑફ યૉરનાં પાંચ વર્ષની પુર્ણાહુતિના અવસરને બીરદાવતા લેખ Songs of Yore completing quite a trail-blazing journey of 5 yearsથી કરવામાં ફિલ્મ સંગીતના સુવર્ણકાળની યાદોને બહુ જ આગવી રીતે કંડારતા બ્લૉગનાં પાછ જ્વલંત વર્ષો પુરાં થાય તેની સાથે આ લેખમાં હેમંતકુમારના રવિ, ત્રણ દાયકા પછીની ખોજ, સ્વતઃપ્રેરણા કે આળસ, મજેનો જૌનપુરી , દરબારીની મધુરી પળો અને મુખ્તાર બેગમ જેવા વિવિધ વિષયોની રસભરી રજૂઆતનોબેવડો આનંદ માણી શકાય છે. લેખ પરની વાચકોની ટિપ્પણીઓ પણ એટલી જ રસાળ અર્હી છે. ચિત્રપટસંગીત જૌનપુરીનાં બે ઉદાહરણોનો સૂર પુરાવે છે - જેમાંના ફિલ્મ 'બેદાગ'નાંગીતને આપણે આપણા બ્લૉગોત્સ્વનાં દરેક સંસ્કરણના પરંપરાગત અંતમાં રજૂ કરાતાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીતોમાં સમાવેલ છે, જ્યારે બીજું ઉદાહરણ છે ફિલ્મ 'મદહોશ' (૧૯૫૪)નું મદન મોહનનાં સંગીતમાં ગવાયેલું તલત મહમુદનું ગીતઃ મેરી યાદમેં ન તુમ આંસુ બહાના.

Naushad’s “The Singing Girl Next Door”: Suraiyaમાં નૌશાદે સ્વરબધ્ધ કરેલાં સુરૈયાનાં કેટલાંક જાણીતાં અને કેટલાંક ઓછાં જાણીતાં, પણ બધાં જ બહુ મધુર ગીતો વડે સુરૈયાના ૮૬મા જન્મદિવસ (૧૫ જુન ૧૯૨૯ - ૩૧ જાન્યુઆરી ૨૦૦૪)ને યાદ કરાયો છે.

રસપ્રદ યોગાનુયોગ છે કે સજ્જદ હુસૈનનો જન્મદિવસ પણ એ જ તારીખના છે. એટલે Happy Birthday, Suraiya and Sajjad!માં સુરૈયાનાં સજ્જદ હુસૈનના સ્વરબધ્ધ કરેલા< ફિલ્મ '૧૮૫૭'નાં ગીતો રજૂ કરાયાં છે.સુરૈયા અને સજ્જાદ હુસૈને ફરીથી 'રૂસ્તમ સોહરાબ'માં પણ સાથે કામ કરેલ છે.

My favourite Hemant Kumar Songs ગાયક હેમંતકુમારને તેમના ૯૫મા જન્મ દિવસની અંજલિ છે. હેમંત કુમારે લગભગ બધાજ સંગીતકારો સાથે ગીત ગાયાં છે. એવાં કેટલાંક સૉલો ગીતોને આપણે પણ યાદ કરીએ:

સી રામચંદ્ર:

• અય બાદ-એ-શબા આહિસ્તા ચલ, યહાં સોયી હુઈ હૈ અનારકલી - અનારકલી (૧૯૫૩)
• જીંદગી પ્યારકી દો ચાર ઘડી હોતી હૈ, ચાહે થોડી હો વો ઉમ્ર યે બડી હોતી હૈ - અનારકલી (૧૯૫૩)
• ઝમીં ચલ રહી હૈ આસમાં ચલ રહા હૈ - પેહલી ઝલક (૧૯૫૪)
• ઈતલ કે ઘરમેં તિતલ, બાહર અચ્છાકે અંદર, જા પૂછ કે આઓ બંદર, ક્યા બોલે દાઈમાં - બહુરાની (૧૯૬૩)

મદન મોહન :

• ખો ગયા જાને કહાં આરઝૂઓંકા જહાં - મોહર (૧૯૫૯)

શંકર જયકિશન :

• હમ કઠપુતલે હૈં કાઠ કે - શિકસ્ત (૧૯૫૩)
• રૂલા કર ચલ દિયે એક દિન હસીં બન કર જો આયે થે - બાદશાહ (૧૯૫૪)

ચિત્રગુપ્ત :

• આસમાન આસમાન તૂ ક્યા જાને - ડાકા (૧૯૫૯)

એન દત્તા :

• યે બહારોંકા શમા, ખો ન જાયેં આ ભી જા - મિલાપ (૧૯૫૫) - આ ગીત લતા મંગેશકર સાથેનાં યુગલ વર્ઝનમાં પણ છે.

આર ડી બર્મન :

• આ જા મેરે પ્યાર આ જા - હીરાલાલ પન્નાલાલ (૧૯૭૮)

હેમંત કુમાર (મુખર્જી)ના જન્મદિવસે Upperstall on hemanta kumar માં તેમણે સ્વરબધ્ધ કરેલ- સાક઼િયા આજ મોહે નીંદ નહીં આયેગી (આશા ભોસલે - સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ - ૧૯૬૨) અને સી રામચંદ્ર્નાં સ્વરનિયોજનમાં નિબધ્ધ યુગલ ગીત જાગ દર્દ-એ-ઈશક જાગ, દિલકો બેક઼રાર કર (અનારકલી - ૧૯૫૫) યાદ કરાયાં છે.

તો વળી, Two songs by Hemanta kumarમાં ઓ નદી રે એકતી કોથાઈ અને ગંગા આયે કહાં સે ગંગા જાયે કહાં રે યાદ કરેલ છે.

ચોથી જૂનના નુતનના ૭૯મા જન્મ દિવસે, My favourite Nutan songsમાં તેમને રોતાં ન બતાવાયાં તેવાં સોલો ગીતોને યાદ કરાયાં છે. આ ઉપરાંત આપણને સીમા (૧૯૫૫)નું મન મોહના બડે જૂઠે યાદ આવી જાય.

નુતનની વાત નીકળી જ છે તો આપણે Let’s talk About Bollywood પર નુતન પરના લેખોનું આગવું પૃષ્ઠ, Nutan બનાવાયું છે તેની અચૂક નોંધ લેવી જોઇએ. અહીં મૂકાયેલ છેલ્લા લેખ Nutan's intelligenceમાં નુતનને એક કળાકાર તરીકે રજૂ કરતી તેમની સર્વતોમુખી પ્રતિભાની વાત કરાઈ છે. Nutan-bollymusings.com/ માં એસ બાસુએ, મોટા ભાગે નુતનનાં કામની વાત કરવા માટે શરૂ કરેલ બ્લૉગ, MUSINGSની શરૂઆતની જાહેરાત છે.

Musings પર અત્યાર સુધી નુતનની આગોશ (૧૯૫૩) અને હીર (૧૯૫૬)ની પરિચયાત્નક સમીક્ષા રજૂ કરાઈ છે.

હવે આપણે અન્ય બ્લૉગ પૉસ્ટ તરફ વળીએ :

The video leads to other Geeta Dutt songs : જાઉંગી મૈકે જાઉંગી - જી એમ દુર્રાની સાથે - પાતાલ ભૈરવી (૧૯૫૨)- ઘંટશાલા. આ વિડિયો ક્લિપમાં ગીતને મૂળ તેલુગુ ફિલ્મનાં દૃશ્ય પર મછી લેવામાં આવેલ છે.

Two Geeta Dutt Duets : તા થૈયા કરકે આનો ઓ જાદુગર મોરે સૈયાં - લતા મંગેશકર સાથે - પંચાયત (૧૯૫૮) - ઈક઼બાલ ક઼ુરેશી અને જાનું જાનું રે કાહે ખનકે હૈ તોરા કંગના - આશા ભોસલે સાથે - ઈન્સાન જાગ ઊઠા (૧૯૫૯) - એસ ડી બર્મન

Anil Biswas and Meena Kapoor (via Arun Kumar Deshmukh) - તેમનાં સહકાર્યનાં કેટલાક મોતી

• રસિયા રે મન બસિયા - પરદેસી (૧૯૫૭)
• રિમ ઝિમ બરસે પાની - પરદેસી (૧૯૫૭)
• કચ્ચી હૈ ઉમરિયા - ચાર દિલ ચાર રાહેં (૧૯૫૯)

My Favourite Cycle songsમાંથી આપણી આ બે ગીતને પસંદ કર્યાં છે

• માઈકલ હૈ તો સાઈકલ હૈ (બેવકૂફ, ૧૯૬૦, કિશોર કુમાર અને આશા ભોસલે, એસ ડી બર્મન)
• આંચલ કો ઊડને દો (પિકનિક, ૧૯૬૬, આશા ભોસલે. એસ મોહિન્દર)

Ten Ganga songs from classic Hindi cinema માં એક અપવાદ સિવાય ૧૯૭૦ પહેલાંની ફિલ્મોમાંનાં ગંગા પરના જૂદા જૂદા સંદર્ભમાં અને સાવ જ જૂદા અંદાજમાં રજૂ કરાયાં છે. વાચકોએ ઉમેરેલાં ગીતો પૈકી ગંગાકી રેતીમેં બંગલા છ્વાઇ દે (સુધા મલ્હોત્રા, મિર્ઝા ગ઼ાલિબ, ૧૯૫૪, ગુલામ મોહમ્મદ) અને ગંગા કી ભરી ગોદ મેં (મન્ના ડે, મેરે અપને (૧૯૭૧), સલીલ ચૌધરી)ને આપણે અહીં પસંદ કર્યાં છે.

"Cricket Se Cinema Tak"- Mac Mohan માં હિંદિ ફિલ્મોના ચરિત્ર અભિનેતા મૅક મોહન (મૂળ નામ - મોહન મખીજાની)ની ક્રિકેટમાંથી ફિલ્મો તરફની અકસ્માત સફરની દાસ્તાન યાદ કરાઈ છે. અહીં રજૂ કરેલ ગીતમાં મૅક મોહનની ભૂમિકાનું મહત્ત્વ પણ ઘણું છે.:

યે ઝુકી ઝુકી નિગાહેં તેરી દિલકા રાઝ કહ ગઈ - મોહમ્મદ રફી - આઓ પ્યાર કરેં (૧૯૬૪) - ઉષા ખન્ના

[એક બહુ જ રસપ્રદ આડ વાતઃ આ ક્લિપમાં ત્રણ અન્ય પુરુષ કળાકારોમાં એક સંજીવ કુમાર છે, જેને ભાગે મુછમાં હસતા રહેવાનું, અને છેલ્લે બધા સાથે નૃત્યમાં ભળી જવાનું, 'સાવ એક્સટ્રા' કામ મળ્યું છે !!!]

Johnnie Walker in Bollywoodમાં જોહ્ની વૉકરની બૉટલ જોવા મળતી હોય તેવાં ફિલમી દૃશ્યો ઉમેરાતાં જ રહે છે.

Talat Mahmood: singer, actor, gentleman – તલત મહમૂદની માંગ ગીતમુદ્રણ સ્ટુડિયોમાં જ નહીં પણ રૂપેરી પર્દા પણ રહી. - Manek Premchand– પુસ્તકનો સંક્ષિપ્ત પરિચય.

Listen to virtuosos of an instrument once banned on All India Radio - મીશનરીઓ 'વાજાં-પેટી'ને ભારત ઉપખંડમાં લઇ આવ્યા તે પછીથી તે અહીંની સંસ્કૃતિનો જ એક ભાગ બની રહેલ છે - Aneesh Pradhan - મીંડ(સુરો પર સરકવું) અને ગમક (સુરોના ત્વરિત ઉતાર ચડાવ)ના શણગાર આ વાજીંત્ર પર લાવવા શકય નથી. આ કારણસર તેને આકાશવાણી પરથી પ્રતિબંધિત પણ કરેલ. અહીં હાર્મોનિયમનાં કેટલાંક સોલો અવતરણો રજૂ કરાયાં છે

• ગોવિંદરાવ તેમ્બે - તરાના મુલ્તાનીમાં રાગ મુલ્તાની અને રાગ તિલંગ
• વિઠ્ઠલરાવ કોરગાંવકર - જા જા રે - રાગ તોડી

Three pioneering musicians who helped turn the harmonium into a solo instrument - બશીર ખાન, શંકરરાવ કલ્પેશ્વરી, અને પી મધુકરે બતાવી આપ્યું કે વાજાં-પેટી માત્ર સંગત માટે જ બની નથી - Aneesh Pradhan

• બશીર ખાન - અબ ન માનુંગી - તોડી મલ્હાર
• શંકરરાવ કલ્પેશ્વરી - ધાની (ધાની ઠુમરી)
• પી મધુકર - મિશ્ર ધુન

આ સાથે આપણને રાત ભી હૈ કુછ ભીગી ભીગીનાં પ્રીલ્યુડ અને અંતરામાં હાર્મોનિયમના સૂરની રમતનો જાદૂ યાદ આવી રહે.

A tribute to Guide in its 50th year – વિજય આનંદની 'ગાઈડ' ૫૦ વર્ષ પૂરાં કરી ચૂકી, પણ તે હજૂય હિંદી ફિલ્મોનાં સમયાતિત સીમાચિહ્નો પોતાનું સ્થાન અવિચળ રાખી રહેલ છે. વાણિજ્યિક તંત્રમાં કળા સાથે જોડાણની સંભાવનાઓનું એ ખતપત્ર બની રહેલ છે.['તેરે મેરે સપને' અને આર કે નારાયણની "Misguided Guide" વાંચવાનું પણ ગમશે.]

હવે આપણા મિત્રોએ આ મહિને યાદ કરેલાં ગીતોની મજા માણીએ……

સમીર ધોળકિયા :

આવી રસિલી ચાંદની, વન વગડો રેલાવતી,
છાયા બની એ ચંદ્રની, એને પગલે પગલાં પાડતી
                      સત્યવાન સાવિત્રી (૧૯૬૩) - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર - દિલીપ ધોળકિયા

ભગવાન થાવરાની :

• કિસીકો યૂં તમન્નાઓં મેં ઉલઝાયા નહીં કરતે - મીના કપુર - રીટર્ન ઑફ સુપરમૅન (૧૯૬૦) - અનિલ બિશ્વાસ - કોઈને જ નામ યાદ ન હોય તેવી મારધાડ ફિલ્મનું મીના કપુરના સ્વરમાં ગવાયેલું, પર્દા પર જયરાજ અને ('ટેક્ષી ડ્રાઈવર' 'રેલ્વે પ્લેટફોર્મ' ખ્યાત)શીલા રામાની પર ફિલ્માવાયેલું આ ગીત ...(અનિલ બિશ્વાસની) બુઝતી શમાનો છેલ્લો ચમકારો કહી શકાય. ફિલ્મમાં મુબારક બેગમનું પણ એક ગીત છે જે અનિલ બિશ્વાસનાં દીકરી શીખા (બિશ્વાસ) વ્હોરાએ એક સમારંભમાં યાદ કરાવ્યું હતું.

• આપકી ઈનાયતેં આપકે કરમ - લતા મંગેશકર - વંદના (૧૯૭૫) - રવિ - ભૂલાઇ ગયેલ ફિલ્મનું એક સાદું, સરળ, મીઠડું ગીત

• કહો આકે બહાર કરે મેરા સિંગાર મુઝે પ્યાર મિલા - મુકેશ અને આશા ભોસલે - ચાલીસ દિન - બાબુલ બોઝ - આ ફિલ્મનાં આશા ભોસલે-મન્ના ડેનું યુગલ ગીત નસીબ હોગા મહેરબાં કભી ન કભી અને આશા ભોસલેનું સૉલો બૈઠે હૈ રહગુઝર પે દિલકા દિયા જલાયે બહુ જ લોકજીભે ચડ્યાં હતાં. આશાની તોફાની હરકતો અને મુકેશની મીઠાશ પ્રસ્તુત ગીતને એક અલગ રંગ બક્ષે છે.

• ન ફૂલોંકી દુનિયા - લતા મંગેશકર - સાઝ ઔર આવાઝ (૧૯૬૬) - નૌશાદ અલી - પાલકી, લીડર અને સાઝ ઔર આવાઝ નૌશાદના સાયંકાળની ફિલ્મો છે એટલે સંગીતનું પોત ક્યાંક નબળું દેખાય...લતા મંગેશકરની સાથે સાથીઓનો સ્વર ગીતને એક ગૂઢ, રહસ્યમયી, વાતાવરણ ખડું કરી આપે છે...મોટે ભાગે આ ગીત રાગ સોહિણી પર આધારીત છે.

[આડ વાતઃ આ ફિલ્મનાં બીજાં ગીતો સાંભળતાં સાંભળતાં સુમન કલ્યાણપુરના સ્વરમાં ગવાયેલું પુનમકી રાત આયી સાંભળવા મળી ગયું. ગીતની ધુન બહુ સાંભળેલી લાગે છે, પણ આ ગીત સાંભળ્યું ત્યારે તો પહેલી વાર જ સાંભળવાની લાગણી થઇ હતી.]

• અય સબા ઉનસે કહ જરા - મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોસલે - અલીબાબા ઔર ચાલીસ ચોર - ફિલ્મ સંગીત એસ એન ત્રિપાઠી અને ચિત્રગુપ્તના નામે છે, જો કે સંગીતમાં ચિત્રગુપ્તનો સ્પર્શ ક્યાંય જોવા નથી મળતો (ચિત્રગુપ્ત આમ તો એસ એન ત્રિપાઠીના મદદનીશની ભૂમિકા ભજવતા, કદાચ એટલે હશે?!). મજાની વાત એ છે કે ૧૯૫૪ના એ જ વર્ષમાં એસ ડી બર્મનનાં સંગીત હેઠળ '૪૦ બાબા એક ચોર' પણ આવી હતી, જેનાં ગીતો ઠીક ઠાક કહી શકાય તેવાં હતાં..ખેર, અત્યારે તો આ ગીતમાંનું એરેબીયન વાતાવરણ માણીએ......

મે ૨૦૧૫માં વેબ ગુર્જરીની 'ફિલ્મ ગીતની સફર'માં –

આયે તુમ યાદ મુઝે… ૧

પિન-અપ ગર્લ: નિગાર સુલતાના

રેતીના કણમાં વસતું વિશ્વ
અનિલ બિશ્વાસે સ્વરબદ્ધ કરેલાં, લતા મંગેશકરના સ્વરમાં ગવાયેલાં, ગીતો : ૪ :

                                                                                                                      પ્રકાશિત થયેલ છે.

અંતમાં, આજના સંસ્કરણમાં આવરી લેવાયેલા લેખોમાંથી સંદર્ભ લઇને મળેલાં મોહમ્મદ રફીનાં કેટલાક બહુ જ અનોખાં ગીતોને યાદ કરીએ –

• ચિત્રપટસંગીત, પોતાની Songs of Yore completes five years લેખ પરની કોમેન્ટમાં રાગ જૌનપુરીનાં ઉદાહરણ તરીકે 'બેદાગ' (૧૯૬૫)નું મૈને અય જાન-એ-વફા તુમસે મુહબ્બત કી હૈ (રોશન) યાદ કર્યું છે.

તેના પરથી આપણને એ જ ફિલ્મનાં ઝીંદગી કે મોડ પર અકેલે થે હમ, મિલ ગયે તુમ તો સહારા મિલા અને આંખોંમેં ન જાને (આશા ભોસલે સાથે) ગીતો યાદ આવી જાય.

• તે જ રીતે ‘સાઝ ઔર આવાઝ’માં, લાંબા સમય બાદ સાંભળવા મળતું આશા ભોસલે સાથેનું ઘોડાગાડી ધુનનું યુગલ ગીત પ્યારકી રાહ બહારકી મંઝિલ, અને રહસ્ય પેદા કરતાં ગીતોની આગવી શૃંખલામાં પુરુષ અવાજની ઓછી ખેડાયેલી કેડી પરનાં ગીત, 'કિસને મુઝે સદા દી'નો પહેલો અને બીજો ભાગ પણ આપણી યાદને તાજી કરી રહે છે.

આપણા બ્લૉગોત્સવને વધારે સમૃદ્ધ અને રસપ્રદ બનાવવા માટે આપનાં સુચનો આવકાર્ય છે........