મુકેશ - ગૈર-ફિલ્મી ગીતો અને ગ઼ઝલો : આજ ભી ઉનકી મોહબ્બતકા તસ્સવુર હૈ વોહી

ગાઈને રજુ થતાં પદ્ય સ્વરૂપની પરંપરા ભારતીય સંસ્કૃતિમાટે બહુ જુની છે. પ્રાચીન ભારતના સમયમાં તો જ્ઞાનનું હસ્તાંતર મૌખિક રીતે જ થતું, એટલે ગેય સ્વરૂપનું મહત્ત્વ જ ઘણું હતું. તેમાં પણ સહેલાઈથી સમજી શકાય અને સહેલાઈથી યાદ રહી શકે તે સારૂ કરીને કથાઓ તો બહુધા લોકભોગ્ય ગેય સ્વરૂપમાં જ રજુ થતી.

પ્રાચીન કવિઓએ ભક્તિભાવને વ્યક્ત કરવા પણ ગેય સ્વરૂપ જ પસંદ કર્યું. તેની સાથે સાથે લગ્ન, મરણ, જન્મ જેવા સામાજિક પ્રસંગો કે વાવણી, લણણી જેવા જાહેર વ્યાવસાયિક પ્રસંગો અને જુદા જુદા પ્રકારના ઉત્સવોની ઉજવણી માટે થતા મેળાઓ જેવા મનોરંજનના પ્રસંગો માટે પ્રાદેશિક સંસ્કૃતિની છાંટ સાથેનાં લોકગીતોનું પણ આગવું સ્થાન રહ્યું. રામલીલા જેવાં તળપદી થિયેટરોએ અલગ જ પ્રકારનાં ગીતોની પ્રાણાલિકા આપી જે આગળ જતાં રંગમંચ પર ભજવતાં નાટકોનું સૌથી વધારે આકર્ષક અંગ બની રહી. એક એક ગીત વારંવાર થતા 'વન્સ મોર'ને કારણે આખી આખી રાત ચાલે તે તો સાવ સામાન્ય બીના ગણાતી.

સમાંતરે શાસ્ત્રીય સંગીતની ગાયકીમાં પણ ઓછા સમયમાં રજુ થઈ શકે તેવાં સ્વરૂપની જરૂર અનુભવાઇ, જેને પરિણામે દાદરા, દ્રુપદ, ઠુમરી જેવાં અર્ધશાસ્ત્રીય ગીતોની એક આખી અલગ જ શાખા વિકસી. ગાયકીના આ અંગને પણ શબ્દદેહ આપવા લોકપ્રિય લોકરચનાઓનો આધાર લેવાયો. 

પરિણામે જ્યારે ફિલ્મો સવાક બની ત્યારે ગીતોનું સ્થાન ફિલ્મ નિર્માણમાં મહત્ત્વનું જ બન્યું તે વાતે જરા પણ આશ્ચર્ય ન થાય. ફિલ્મોનાં ગીતોની વધતી ચાલેલી લોકપ્રિયતાએ એ સમયની રેકોર્ડીંગ કંપનીઓ માટે એક બહુ જ રળી આપે તેવું બજાર આપ્યું. એ બજારને વધારે વિકસાવવા રેકોર્ડ કંપનીઓએ નવા નવા સંગીતકારો અને ગાયકોને લઈને ઓછાં ખર્ચમાં બની એવી ગૈર-ફિલ્મો ગીતોનો એક અલગ જ પ્રકાર  સર્જ્યો. રેડીયો પ્રસારણ નો પ્રસાર વધવાની સાથે આ પ્રકારનાં સુગમ સંગીતની શૈલીનાં ગીતોનું ચલણ વધારે વ્યાપક બન્યું. સમય જવાની સાથે ગૈર-ફિલ્મી ગીતોની  સંગીત બાંધણી, ગાયકી અને પદ્ય રચનાઓની આગવી શૈલી અને આગવો સંગીતકાર, ગાયક અને ચાહક વર્ગ પણ પ્રસ્થાપિત થયાં.

'૪૦ના દાયકાના અંત સુધીમાં ફિલ્મોમાં સંગીતકારોની નવી પેઢી પ્રવેશી ચુકી હતી, જેમણે ગીતની બાંધણી અને વાદ્યસજ્જા ને સાવ નવું, આધુનિક, સ્વરૂપ બક્ષ્યું. '૪૦ અને ૫૦ના દાયકા અને તે પછી પેઢીઓનો ફિલ્મ સંગીતનો રસ આ શૈલીનાં ગીતોથી જ ઘડાયો અને કેળવાયો. ગીતોના પૂર્વાલાપ કે અંતરા વચ્ચ્ચેનાં મધ્યાલાપનાં વાદ્યસંગીત સજાવટ વડે સંગીતકારની સંગીત શૈલીની ઓળખ ઊભી થવા લાગી.

અમારી પેઢીએ '૬૦ના દાયકાથી રેડીયોનાં માધ્યમથી ફિલ્મી ગીતો સાંભળવાં શરૂ કર્યાં ત્યારે જે ગીતમાં વાદ્યસંગીતનું પ્રમાણ 'વધારે' હોય તે ફિલ્મી ગીતો તરીકે અને જેમાં એ પ્રમાણ 'ઓછું' હોય તે ગૈર -ફિલ્મી ગીતો  હોય એવી સમજણથી ગીતોની ઓળખ કરી લેતી. રેડીયો પર ફિલ્મી ગીતો જેટલાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતો સાંભળવા મળતાં. એ ગીતોમાંથી વાદ્યસજ્જાની કસોટી દ્વારા જ તલત મહમૂદ, મુકેશ કે હેમંત કુમારનાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતો અલગ પડી રહેતાં.

ગીતો સાંભળવાનો મારો શોખ '૬૦ના દાયકામાં રેડીયો સાંભળીને કેળવાયો તો પરિપક્વ થયો '૭૦ના દાયકામાં મારી આવકમાંથી રેકોર્ડ્સ ખરીદવાની પસંદગી કરતી વખતે. એ સમયે બીજા ગાયકોની તો અલગ એલ.પી. રેકોર્ડ્સ ખરીદતો પણ મુકેશનાં ગીતો તો આખીને આખી ફિલ્મનાં ગીતો દ્વારા જ એકઠાં થયાં. મુકેશનાં ગૈર-ફિલ્મી ગુજરાતી ગીતોની એકાદ રેકોર્ડ ખરીદી હતી, તે  સિવાયનાં મુકેશનાં હિંદી ગૈર-ફિલ્મી ગીતો તો ત્યારે પણ રેડીયો પર જ સાંભળવાનું બનતું રહ્યું.

+                      +                      +                      +

આજ ભી ઉનકી મોહબ્બતકા તસ્સવુર હૈ વોહી

એ પછીથી જુદાં જુદાં માધ્યમો પર મુકેશનાં ફિલ્મી અને ગૈર-ફિલ્મી ગીતો સાંભળવાનું તો ચાલુ રહ્યું. ૨૦૨૦માં શ્રી હરીશ રઘુવંશીએ તેમના 'મુકેશ ગીતકોશ'નું નવું પ્રકાશિત થયેલ સંસ્કરણ[1] મોકલ્યું. તેમાં મુકેશનાં ગીતોને જે ચીવટથી અને વિગતથી સંગ્રહિત કરાયાં છે તેને કારણે મુકેશ ગીતકોશને ગંભીરપણે અભ્યાસની દૃષ્ટિએ જોવાનું શરૂ થયું. મુકેશનાં ઘણાં ગીતો હવે અલગ અલગ પ્રકારનાં સ્વરૂપમાં જોઈ શકાવા લાગ્યાં. એમાંનો એક પ્રકાર છે મુકેશનાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતોનો.

મુકેશ ગીતકોશમાં મુકેશનાં હિંદી અને અન્ય ભાષાઓનાં ગૈરફિલ્મી ગીતોને અલગ જ ખંડમાં સમાવાયાં છે. દરેક ગીતના ગીતકાર, સંગીતકાર અને આખાંને આખાં ગીતના શબ્દો જેવી વિગતો તો અલગથી નોંધાયેલી  જ છે, પણ તે સાથે જ્યાં પણ માહિતી ઉપલ્બધ છે ત્યાં એ ગીતના રેકોર્ડના નંબર પણ દર્શાવાયેલ છે. 

મુકેશની ૪૫મી પુણ્યતિથિ - જન્મ: ૨૨ જુલાઈ ૧૯૨૩| અવસાન: ૨૭ ઓગસ્ટ, ૧૯૭૬ -ની યાદમાં આજે મુકેશ ગીતકોશની મદદથી પસંદ કરેલાં મુકેશનાં ગૈરફિલ્મી ગીતો અને ગ઼ઝલોને અહીં યાદ કરેલ છે. એક ગીતકાર-સંગીતકાર ની એક જ રચના અહીં લીધેલ છે, જેને સાંભળવા માટે યુટ્યુબ પરની ક્લિપ્સની મદદ લીધી છે.

મુકેશ ગીતકોશમાં ગીતો ગ઼ઝલો, ભક્તિ ગીતો, દેશપ્રેમનાં ગીતો વગેરે મળીને  મુકેશનાં કુલ ૭૮ હિંદી ગૈર-ફિલ્મી ગીતો નોંધાયેલાં છે. મુકેશનાં હિંદી ગૈર-ફિલ્મી ગીતોના ખંડના પ્રારંભની નોંધ અનુસાર મુકેશની ગાયન કારકિર્દીની શરૂઆત જ ગૈર-ફિલ્મી ગીતોથી થઈ હતી. જુલાઈ-ઓગસ્ટ ૧૯૪૦ના સમયમાં બહાર પડેલ એ રેકોર્ડ નંબર N16396 પર આ બે ગીતો અંકિત થયાં છે.

¾    ગોકુલ નગરી જાના ….સાંવરીયા સંગ નહીં મનકો બહલાના 

¾    મેરી અંધેરી કુટીયામેં વો આયે ઉજાલા હી હોગા

મારી પસંદનાં મુકેશનાં ગૈર-ફિલ્મી ગીતો અને ગ઼ઝલોને અહીં મુકેશ ગીતકોશમાં નોંધાયેલ ક્રમ અનુસાર જ રજુ કરેલ છે.

અશઆર યું તો મેરે જ઼માનેકે લિયે હૈ – ગીતકાર: જાં નિસ્સાર અખ્તર – સંગીત: ખય્યામ [રેકોર્ડ નં. ECSD 2723]

હિંદી ફિલ્મોના સંગીતકારોમાંથી '૬૦ના દાયકામાં ખય્યામે ગૈર-ફિલ્મી ગીતો અને ગ઼ઝલોને પોતાના આગવા અંદાજ઼માં રજુ કર્યા. એ સમયનાં ઝડપી લયનાં ગીતોની સામે તેમની શૈલી હજુ પણ પ્રસ્તુત છે તેમ બતાડી આપવાનો એ પ્રયાસ હોય તો પણ ખય્યામની એ બધી જ રેકોર્ડ્સ વાણિજ્યિક સ્વરૂપે પણ બહુ જ સફળ રહી હતી. 

આંખોમેં બસકે દિલમેં સમા કર ચલે ગયે – ગીતકાર: જિગર મુરાદાબાદી – સંગીત: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ [રેકોર્ડ નં.N 88324]

પ્રતિભાશાળી, પણ બીનવ્યાવસાયિક સંગીતકારોની મદદથી જાણીતા કવિઓ/ શાયરોની જાણીતી / ઓછી જાણીતી રચનાઓને ગૈર-ફિલ્મી ગીતોની રેકોર્ડ તરીકે પ્રકાશિત કરવાનું ચલણ બહુ પ્રચલિત હતું. આમાંનાં ઘણાં ગીતો તો એ ગાયકનાં સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં પણ સ્થાન પામતાં.

આજ ગગનસે ચંદા ઉતરા આ ગયા મેરી બાહોંમેં – ગીતકાર: મધુકર રાજસ્થાની – સંગીત: જે પી કૌશિક [રેકોર્ડ નં. N 88375]

ગૈર-ફિલ્મી ગીતોની બાંધણીમાં ઓછાં વાદ્યોનો ઉપયોગ કરાતો પણ પ્રયોગશીલ સંગીતકારો એટલાં જ વાદ્યોની પસંદ એ રીતે કરતા કે તે પૈકી અમુક વાદ્યોને કાઉન્ટર મેલડીનાં સંગીતમાં પ્રયોજીને ગીત ખુબ સમૃદ્ધ પણ કરી લેતા.

આજ ભી ઉનકી મોહબ્બતકા તસ્સવુર હૈ વોહી – ગીતકાર: જાં નિસ્સાર અખ્તર – સંગીત: વિપિન મેહરા [રેકોર્ડ નં. N 88323]

જાં નિસ્સાર અખ્તર જેવા શાયરોને હિંદી ફિલ્મોનાં ગીતો દ્વારા એક નવો જ ચાહક વર્ગ સાંપડ્યો હતો. એમની જ અન્ય રચનાઓને ગૈર-ફિલ્મી રચનાઓ દ્વારા વધુને વધુ શ્રોતાઓ સુધી પહોંચવાની તક મળવા લાગી.

આબાદ રહો મેરે દિલકો જલાનેવાલો – ગીતકાર: મધુકર રાજસ્થાની – સંગીત: વી બલસારા [રેકોર્ડ નં. N 35740]

વી બલસારાએ  એક સમયે રેકોર્ડ કંપનીનાં સંગીત વિભાગને પણ સંભાળવ્બાનું કામ કરેલ. એ સમયે તેમણે કેટલીક અદભુત રેકોર્ડ્સ કરી છે. તેમાં પણ મુકેશનાં માહતાબ સમ મધુરો દિલકશ દિદાર તારો કે હોઠ પર હોય ખામોશી જબાં નહીં એક શબ્દ કહેતી (બન્ને ગીતના ગીતકાર: દારા એમ પ્રિન્ટર) જેવાં ગુજરાતી ગૈર-ફિલ્મી ગીતોએ વી બલસારાનાં અલગ જ શૈલીનાં સંગીતને કારણે સાવ આનોખી કેડી કંડારી હતી.

ક્યું ફેરી નજ઼ર ક્યું ફેરી નજ઼ર દેખો તો ઈધર – ગીતકાર: અંજુમ પીલીભીતી – સંગીત: નૌશાદ [રેકોર્ડ નં. N 88034]

મુકેશ ગીતકોશ નોંધે છે કે મૂળ તો આ ગીત ફિલ્મ 'અનોખી અદા' (૧૯૪૮) માટે રેકોર્ડ કરાયું હતું, પણ પછી ફિલ્મમાં ન સમાવાયું એટલે હવે ગૈર-ફિલ્મી ગીત તરીકે સમાવાયું છે.

ગીતમાં વાદ્યસજ્જાનાં પ્રમાણની કસોટીએ આ ગીત ફિલ્મ માટે જ સર્જાયું છે તે કેટલું સહેલાઈથી સ્પષ્ટ થઈ રહે છે! અને હજુ આ ગીત તો એ સમયનું છે જ્યારે ફિલ્મી ગીતોમાં એક મર્યાદામાં જ વાદ્યો જ વપરાતાં !

કિસી કો દે કે દિલ કોઈ નવા_સંજ-એ-ફુગાં ક્યોં હો - તલત મહમુદ સાથે – ગીતકાર:  મિર્ઝા ગાલિબ + દાગ દહેલવી – સંગીત: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ [રેકોર્ડ નં. N 88300]

અહીં વળી એક સાવ અનોખો પ્રયોગ અજમાવાયો છે. યુગલ ગીતમાં એક ગાયક એક શાયરની અને બીજો ગાયક બીજા શાયરની રચના ગાય છે.

તલત મહમુદના સ્વરમાં ગવાતી રચના મિર્ઝા ગાલિબની છે તો 'જો દિલ જો ક઼ાબુમેં તો કોઈ રુસ્વા-એ-જહાન ક્યોં કરે'થી શરૂ થતી મુકેશ દ્વારા ગવાયેલી રચના દાગ દહેલવીની છે.

મુકેશ ગીતકોશમાં મુરલી મનોહર સ્વરૂપ દ્વારા જ રેકોર્ડ કરાયેલ આ પ્રકારની અન્ય રચનાઓ પણ જોવા મળે છે. જોકે એ દરેકના રેકોર્ડ નંબર અલગ અલગ છે, જેના પરથી એમ માની શકાય કે એક વાર આ પ્રયોગ સફળ રહ્યો હશે એટલે તે પછીની રેકોર્ડ્સને પણ સફળ કરવા આ પ્રકારનું એક એક ગીત દરેકમાં સમાવાયું હશે.

ગઈ યક-બ-યક જો હવા પલટ નહીં દિલકો મેરે ક઼રાર હૈ – ગીતકાર: બહાદુરશાહ ઝફર – સંગીત: મુકેશ [રેકોર્ડ નં. P: 45-N 88420]

મુકેશે એક સમયે ફિલ્મોમાં અભિનય કરવાનો શોખ તો કર્યો જ હતો અને એટલું ઓછું હોય તેમ ફિલ્મ નિર્માણ પર અને સંગીત નિદર્શન (અનુરાગ , ૧૯૫૬) પર પણ હાથ અજમાવેલો.

મુકેશ ગીતકોશમાં એક ૪૫ આર પી એમની એક્ષટેન્ડેડ પ્લે રેકોર્ડ પર અને એક ૭૮ આર પી એમની રેકોર્ડ પર મુકેશે સંગીતબધ્ધ કરેલ પાંચ ગીતો  નોંધાયાં છે. પ્રસ્તુત રેકોર્ડની એ જ બાજુ પર જે બીજું ગીત છે તે દીયા અપની ખુદી કો હમને મિટા  છે.

જિયેંગે મગર મુસ્કરા ન સકેંગે – ગીતકાર: કૈફ ઇર્ફાની – સંગીત: મુકેશ [રેકોર્ડ નં. N 88042]

મુકેશનાં બહુ જ જાણીતાં (ગૈર-ફિલ્મી ગીતો પૈકીનું આ એક ગીત છે. જોકે તેની સ્વરરચના પણ મુકેશે જ કરી છે તે ખબર (કમસે કમ મને) તો મુકેશ ગીતકોશમાં આપેલી વિગતોને કારણે જ પડી છે !

આ રેકોર્ડની બીજી બાજુએ જે ગીત - દો જ઼ુલ્મી નૈના હમ પે જ઼ુલ્મ કરે - છે તે પણ ખુબ જ જાણીતું (ગૈર- ફિલ્મી) ગીત છે. 

જ઼ેહાલ-એ-મિસ્કિન મકુન તગ઼ાફુલ દુરાયે નૈના બનાએ બતીયાં – સુધા મલ્હોત્રા સાથે – ગીતકાર: અમીર ખુસ્રો – સંગીત: મુરલી મનોહર સ્વરૂપ રેકોર્ડ નં. LP: S/3AEX 13004]

મુરલી મનોહર સ્વરૂપે ફરી એક વાર ગૈર-ફિલ્મી યુગલ ગીતની રચનાનો અનોખો પ્રયોગ કર્યો છે..

ફારસી અને હિંદુસ્તાની ભાષાઓના સહપ્રયોગમાં રચાયેલ આ કૃતિ આમ તો સુફી ભક્તિ ગીત છે. પરંતુ કેટલાક ગાયકોએ તેને ગ઼ઝલ ગાયકીના અંદાજ઼માં તો બીજા કેટલાક ગાયકોએ તેને સુફી ભક્તિરસનાં સ્વરૂપ, કવ્વાલી,ના અંદાજ઼માં પણ રજુ કરેલ છે.

તેરે લબોંકે મુક઼ાબીલ ગુલાબ ક્યા હોગા – ગીતકાર: શિવ કુમાર 'સરોજ' – સંગીત: કિશોર દેસાઈ [રેકોર્ડ નં. ECP 2468]

એક સમયે રેડીયો સિલોનના શ્રોતાઓ માટે શિવ કુમાર 'સરોજ'નું નામ એક અભિનવ ઉદ્‍ઘોષક તરીકે બહુ જાણીતું હતું, પરંતુ તેઓ એક બહુ સારા કવિ પણ છે તેની ખબર મોટા ભાગનાને નહીં હોય. એમની અમુક પદ્ય રચનાઓને હિંદી ફિલ્મોમાં ગીતો તરીકે પણ રજુ કરાઇ છે, જે પૈકી ખામોશ ઝિંદગીકો ક્યોં આવાજ઼ દે રહે હો (ન્યાય મંદિર, ૧૯૬૬ - ગાયક મોહમ્મદ રફી - સંગીતકાર લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલ) તો બહુ જાણીતું પણ થયેલ છે.

કિશોર દેસાઈની ખ્યાતિ એક નિપુણ સરોદ અને મેન્ડોલીન વાદક તરીકેની રહી છે. યુ ટ્યુબ પર તેમની વાદ્યરચનાઓની ઘણી ક્લિપ્સ પણ જોવા મળી શકે છે. તુમ બિન જાઉં કહાં (પ્યારકા મૌસમ, ૧૯૬૯- ગાયક મોહમ્મદ રફી - સંગીતકાર આર ડી બર્મન)માં તેમણે વગાડેલ મેન્ડોલીન આવાં અનેક ઉદાહરણો પૈકી એક પ્રતિનિધિસ્વરૂપ ઉદાહરણ છે.

  

હુઈ ગર મેરે મરને સે તસલ્લી ન સહી – ગીતકાર: મિર્ઝા ગ઼ાલિબ – સંગીત: ખય્યામ [રેકોર્ડ નં. N 88362]

ગૈર-ફિલ્મી ગીતની એક બહુ જ નોંધપાત્ર, અને રસપ્રદ, લાક્ષણિકતા ગાયકોના સ્વરની બહુ જવલ્લેજ સાંભળવા મળતી સુરોની રંગતની છે.

મૈં ચકોરી તુમ ગગનકે ચંદ્રમા - અજાણ સ્ત્રી ગાયિકા સાથે - ગીતકાર ? - સંગીત કલ્યાણજી આણંદજી [રેકોર્ડ નં.: ?]

વાદ્યસજ્જાના પ્રમાણની કસોટીને ફરી એક વાર પ્રમાણિત આ ગીતમાં પણ થતી જોવા મળે છે.

મુકેશ ગીતકોશ નોંધે છે કે આ યુગલ ગીત 'પુર્ણિમા' માટે રેકોર્ડ કરાયું હતું, પરંતુ પછીથી ફિલ્મમાં સમાવાયું નથી.

મુકેશનાં ગૈરફિલ્મી ગીત અને ગ઼ઝલોના આજના અંકની સમાપ્તિ એક બહુ જ અનોખી રચનાથી કરીશું -

સિગારેટોંમેં સબસે આલા, પબ્લીક જાને કાલા પાકિટવાલા - ગીતકાર અને સંગીત ? [રેકોર્ડ નં . QC1550 (Matrix No. – QJE 13689TI)

સિગારેટની જાહેરાત માટે રેકોર્ડ કરાયેલ આ જિંગલ માટે પણ કેટલી મહેનત લેવાઈ છે !

અને હા, મુકેશ ગીતકોશ તો વળી નોંધે છે કે આ ગીતની રચના રાગ બહાર પર આધારીત છે! છે ને કમાલ !

મુકેશનાં ગીતોને હવે પછી તક મળ્યે મુકેશ ગીતકોશની મદદથી બીજા પણ અલગ અલગ રંગોમાં જોઈશું.

---

[1] મુકેશ ગીતકોશ, દ્વિતીય સંસ્કરણ, ૨૦૨૦ - હરીશ રઘુવંશી ‖ પ્રકાશકઃ શ્રીમતી સતિન્દર કૌર, એચ આઈ જી - ૫૪૫, રતન લાલ નગર - કાનપુર ૨૦૮ ૦૨૨, ભારત ‖  ઈ-મેલઃ: hamraaz18@yahoo.com