સાહિરનાં પ્રેમાનુરાગનાં ગીતો : પાંચ ફિલ્મોનો સંગાથ

આપણી આ પ્રસ્તુત શ્રેણીમાં અત્યાર સુધી એ તો સાબિત  થઈ જ ચુક્યું છે સાહિર લુધિયાનવી પોતાનાં પદ્યને ફિલ્મની પરિસ્થિતિની માંગ મુજબનાં ગીતોના બોલમાં પણ બહુ સરળતાથી જાળવી લેતા હતા. પરિણામે સાહિરનાં ક્રાંતિકારી કે અન્યાય સામેના રોષ કે પછી નિર્ભેળ રોમાંસ કે પછી, સાવ 'મસાલા' છાપ કહી શકાય તેવાં ગીતની જ્યાં સામાન્યપણે જરૂરિયાત કહી શકાય એવાં કેબ્રે કે કોમેડી પ્રકારનાં ગીતોમાં એમનાં શબ્દભંડોળમાંથી ચુંટીને  મુકેલા શુદ્ધ પણ સરળ ઉર્દુ બોલને કારણે ગીતમાંની કવિતાની ગરિમા જળવાઈ રહેતી જ જોવા મળે. એટલે જ તેઓ બહુ દૃઢપણે માનતા કે તેમના બોલમાં એટલો દમ હોય છે કે ગીત જે પણ પરિસ્થિતિમાટે બન્યું હોય, તેમણે લખ્યું છે એટલે સફળ થશે જ.

ઓ પી (ઓમ પ્રકાશ) નય્યર - જન્મ ૧૬ જાન્યુઆરી ૧૯૨૬ । અવસાન ૨૮ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૭- સંગીતની પદ્ધતિસરની તાલીમ પામેલા નહોતા પણ તેમણે રચેલાં ફિલ્મી ગીતોમા તાલ અને સુરાવલીનું એક અજબ સંમોહક મિશ્રણ રહેતું. બહુ જ ટુંક સમયમાં તેમણે પોતાનું એવું આગવું સ્થાન જમાવ્યું કે એ સમયના નિર્માતાઓ બીજા સંગીતકારોને પણ તેમની નકલ કરવાની ફરજ પાડતા. ફિલ્મની જાહેરાતોનાં સાહિત્યમાં તેમનું નામ કલાકારોની પણ પહેલાં મુકાતું. પંજાબી તાલનું પાશ્ચાત્ય વાદ્યો સાથે તેઓ અનોખું સંયોજન કરી શકતા. પરિણામે તેમને ‘તાલના મહારાજા'નું બિરૂદ પણ મળી રહેલું. એમના સમયના એ સૌથી વધારે મહેનતાણું લેનારા સંગીતકારોમાં હતા.

૧૯૫૭માં જ્યારે સાહિર લુધિયાનવી અને ઓ પી નય્યર સાથે કામ કરવા ભેગા થયા ત્યારે બન્ને પોતપોતાની સફળતા, શોહરત અને અનુક્રમે સમાજ સામે વિદ્રોહ, રોમાંસ અને મસાલા છાપ કેબ્રે કે કોમેડી ગીતોમાં પણ કાવ્યમય બોલની શૈલી અને તાલ સાથે  માધુર્યનાં મિશ્રણની શૈલીઓની સફળતાની કેડીઓ કંડારી ચુક્યા હતા. તેઓનો સંગાથ આંકડાની દૃષ્ટિએ તો બહુ સામાન્ય કહી શકાય એવો પાંચ ફિલ્મોનો જ રહ્યો, પણ ફિલ્મ સંગીત પર તેમની એ રચનાઓની અસરો દૂરગામી રહી.

પાંચમાંથી એક ફિલ્મ, તુમસા નહીં દેખા,માં તો તેમણે કે જ ગીત સાથે રચ્યું અને પછી ફિલ્મના દિગ્દર્શક નાસિર હુસ્સૈન સાથેના સાહિરના મતભેદ એટલા વકરી ગયા કે સાહિરે ફિલ્મ છોડી દીધી. પણ એ એક ગીતે શમ્મી કપૂરની કારકિર્દીને માત્ર સફળતાની આગવી ભ્રમણ કક્ષામાં જ ન ગોઠવી પણ શમ્મી કપૂરની શૈલીની આગવી ઓળખ ઊભી કરી.

બીઆર ફિલ્મ દ્વારા નીર્મિત 'નયા દૌર' સાહિર અને ઓ પી નય્યર માટે એ નિર્માણ ગૃહમાં પ્રવેશનું પહેલું પગથિયું હતી. તે પ્રદર્શિત પણ 'તુમસા નહી  દેખા' પહેલાં થઈ. શ્રમજીવી વર્ગની સામે યાંત્રિકીકરણના પડકારને સમાજના બધા જ વર્ગોના સહકારથી  સામે થઈ શકવાના સંદેશની સાથે હિંદી ફિલ્મોના ફરજિયાત પ્રણય ત્રિકોણના સંમિશ્રણનાં કથાવસ્તુ માટે ગીતોની રચના કરવી બન્ને કસબીઓને ક્યાંક પોતીકું મેદાન હતું તો ક્યાંક નવી કેડી કંડારવાનો પડકાર હતો. જો કે ઓ પી નય્યરની શૈલીની એક ઔળખ બની રહેનાર ઘોડાની ચાલના ટપ્પા સાથેનું માંગ કે સાથ તુમ્હારા કે પંજાબી લહેકા સાથેનાં ઉડે જબ જબ ઝુલ્ફેં તેરી અને રેશમી સલવાર કુર્તા જાલીદાર કે ઐશ્વરીય શક્તિની આણનો સંદેશ આપતું આના હૈ તો આ રાહમેં કુછ દેર નહીં હૈ કે સામુહિક સહકારના ગુણ ગાતું સાથી હાથ બઢાના સાથી રે કે જોહ્ની વૉકર માટે જ ખાસ બનેલું મૈં બંબઈ કા બાબુ જેવાં બધાં જ ગીતોએ સાહિર અને ઓ પી નય્યરની અત્યાર સુધી છુપાયેલી કહી શકાય એવી ખુબીઓને પ્રકાશમાં એવી તો લાવી મુકી કે ગીતો ભરપેટ મશહુર થયાં,અને આજે પણ યાદ કરાય છે. 

જોકે પોતપોતાના હુન્નર માટેનું ગૌરવ બન્ને કસબીઓને માટેનો અહં સ્વરૂપે લોકોને ખૂંચે એ કક્ષાનું હતું. તે ઉપરાંત બન્ને પોતાનો જ કક્કો ખરો કરવાના આગ્રહની બાબતે પણ સરખી જ માન્યતા ધરાવતા. પરિણામે, એ બે સરખા ધ્રૂવો વચ્ચેનાં અપાકર્ષણે બીઆર ચોપરાને ઓ પી નય્યરથી અલગ કર્યા. જોકે સાહિર એ પછી બીઆર ફિલ્મ્સનું અવિભાજ્ય અંગ બની રહયા!

આટલી પૂર્વભૂમિકા સાથે હવે મારી પસંદનાં સાહિર લુધિયાનવીનાં પ્રેમાનુરાગનાં ગીતોની પાંચ ફિલ્મોના સંગાથ દરમ્યાન ઓ પી નય્યર દ્વારા કરાયેલી ગીત રચનાઓના બોલની બારીકીઓ નિહાળીએ. ફિલ્મોને વર્ષવાર, તેમનાં નામના અંગ્રેજી બારાખડીના ક્રમાનુસાર ગોઠવેલ છે:

જહાં જહાં ખયાલ જાતા હૈ વહાં વહાં તુમ્હીં કો પાતા હૈ……. યે કબ હુઆ ક્યું હુઆ ક્યા હુઆ મુજ઼ે  - બડે સરકાર (૧૯૫૭) - મોહમ્મદ રફી, ગીતા દત્ત

ઝુલ્ફેં હૈ કે રેશમી ઘટાયેં હૈ
આંખ હૈ કે મનચલી સદાયેં હૈ
હોઠ હૈ કે પત્તિયાં અધખીલે ગુલાબકી
જિસ્મકી હદેં હૈ યા કે બસ્તીયાં હૈ ખ્વાબકીi
…. …… ….. ….. ….. …..
મેરા હર સિંગાર હૈ તેરે લિયે
હુસ્નકી બહાર હૈ તેરે લિયે

જવાની જ઼ુમતી હૈ બનઠન કે, ન જાને કિસકે સપનોંમેં…. - બડે સરકાર (૧૯૫૭) - આશા ભોસલે

ઋત ફીરી ગુલશન ખીલે
બન ગયે નયે દિલ ખીલે
લચકે ચલ મન દે કે તાલ
કહું ક્યા કે મૈં હાલ ક્યા હૈ

કૌન યે મુજ઼ે ભા ગયા
કિસપે જી મેરા આ ગયા
ન જાને કીસ કે સપનોંમેં
દિલ કા સાજ કરે મુજ઼પે નાજ
વો અજીબ રાજ઼ ક્યા હૈ

જબ હમ તુમ દોનોં હો રાજી તો ક્યા કરેગા કાઝી, સૈંયા હમસે લડા લે આંખેં મેલે કે બાઝારમેં - બડે સરકાર (૧૯૫૭) - આશા ભોસલે

ક્યું દુનિયા કે પીછે ભાગે
કુછ નહીં દુનિયા દિલ કે આગે
… …… …… ….. …..
દેખ નઝારા પકડ લે હાથ હમારા
સમજ઼ લે દિલકા ઈશારા જમા લે રંગ ઝરા

લે લે કોઈ ઋત કી નિશાની લે લે કોઈ ઇસ ઋતકી નિશાની
દેખ યે ઘડીયાં ફિર નહી આની
… …… …… ….. …..
છોડ જ઼મૈલા બાલમ ક્યું ફીરે અકેલા
લગા હૈ રૂપકા મેલા જમા લે રંગ ઝરા

મન મરઝી સે રહ લે પ્યારે
કુછ સુન લે કુછ કહ દે પ્યારે
… …… …… ….. …..
જિયે જવાની ઓ મેરે દિલબર જાની
ઝરા કર લે મનમાની જમા લે રંગ ઝરા

એક દિવાના આતે જાતે હમસે છેડ કરે, સખી રી વો ક્યા માંગે, જબ ભી મેરે પાસ સે ગુજ઼રે ઠંડી સાંસ ભરે, સખી રી વો ક્યા માંગે - નયા દૌર (૧૯૫૭) - આશા ભોસલે

દિન દેખે ન રાત વો
પકડે મેરા હાથ વો
કભી શરમાઉં મૈં કભી ઘબરાઉં મૈં
સમજ઼ ન પાઉં મૈં

ટીલોં કે ઉસ પાર સે
મુજ઼ે પુકારે પ્યાર સે
રાસ્તેમેં રૂક રૂક
મુડ મુડ છુપ છુપ
દેખે મુજ઼ે ટુક ટુક હાયે

યું તો હમને લાખ હસીં દેખે હૈં તુમસા નહીં દેખા… - તુમસા નહીં દેખા (૧૯૫૭) - મોહમ્મદ રફી

તુમ ભી હસીં ઋત ભી હસીં
આજ યે દિલ બસમેં નહીં
રાસ્તે ખામોશ હૈ
ધડકનેં મદહોશ હૈ
પીયે બીન આજ હમેં ચડા હૈ નશા

તુમ ન અગર બોલોગે સનમ
મર તો નહીં જાયેંગે હમ
ક્યા પરી યા હુર હો
ઈતની ક્યું મગરૂર હો
માન કે તો દેખો કભી કિસીકા કહા

આશા ભોસલેના સ્વરનું વર્ઝન

ઉફ યે નજ઼ર ઉફ યે અદા
…. ….. …. ….
કૌન ન અબ હોગા ફિદા
ઝુલ્ફેં હૈ યા બદલીયાં
આંખેં હૈ યા બીજલીયાં
જાને કીસ કીસકી આયેગી કજ઼ા

દેખ ઈધર અય હસીના જૂનકા હૈ મહિના, ડાલ ઝુલ્ફોંકા સાયા આ રહા હૈ પસીના, દેખ ઈધર અય હસીના - ૧૨ ઓ'ક્લૉક (૧૯૫૮)- મોહમ્મદ રફી, ગીતા દત્ત

સુન લે કભી દિલકી સદા ઓ નાજની જી ના જલા,
બીમાર-એ-ગમ હું શફા મુજ઼કો દે દામનસે અપને હવા મુજ઼કો
---- ---- ---- ----- ----- ----- -----
ઓયે મૈં હું મેડમ મરીના, ઔરે ફટ ફટ ફટીના
દુર સે બાત કરના પાસ આના કભી ના, મૈં હું મેડમ મરીના

લાખોં હી જબ આહેં ભરેં તુમ હી કહો હમ ક્યા કરેં

કીસ કીસ કે દિલકી ખબર કોઈ લે કીસ કીસકે ગમ કા અસર કોઈ લે

મુદ્દત સે હું બરબાદ મૈં, શિરની હૈ તુ ફરહાદ મૈં

યે ન સમજ઼ના કે ઘર જાઉંગા, મૈં તેરી ચૌખટ પે મર જાઉંગા

સૈયાં તેરી અખીયોંમેં દિલ ખો ગયા, દિલ ખો ગયા જી મેરા દિલ ખો ગયા - ૧૨ ઓ'ક્લૉક (૧૯૫૮)- શમશાદ બેગમ

હાયે રે મૈં કાહે તુજ઼ે તક કે હસીં

તક કે હંસી તો તેરે જાલમેં ફંસી

નઝરેં ચુરાના મુશ્કિલ હો ગયા

દિલ ખો ગયા જી મેરા દિલ ખો ગયા

તીર તુને ફેંકા ઐસા ચલતે હુએ

રહ ગઈ મૈં તો હાથ મલતે હુએ

ખુદકો બચાના મુશ્કિલ હો ગયા

દિલ ખો ગયા જી મેરા દિલ ખો ગયા

નિંદીયા ન આયે મોહે કલ ના પડે

જબસે યે નૈના તીર નૈનોસે લડે

રતીયાં બીતાના મુશ્કીલ હો ગયા

દિલ ખો ગયા જી મેરા દિલ ખો ગયા

પ્યાર પર બસ તો નહીં હૈ મેરા લેકિન, તુ બતા દે કે તુઝે પ્યાર કરૂં યા ન કરૂં - સોનેકી ચિડીયા (૧૯૫૮)- તલત મહમુદ, આશા ભોસલે

મેરે ખ્વાબોંકે ઝરોખોંકો સજાનેવાલી

તેરે ખ્વાબોંમેં કહી મેરા ગુઝર હૈ કે નહીં

પુછ કર અપની નિગાહોંકો બતા દે મુજ઼કો

મેરી રાતોંકે મુક઼દ્દરમેં સહર હૈ કે નહીં

કહીં ઐસા ન હો કે પાંવ મેરે ઠર્રા જાયેં

ઔર તેરી રેશમી બાહોંકા સહારા ન મિલે

અશ્ક઼ બહતે રહેં ખામોશ સિયાહ રાતોંમેં

ઔર તેરે રેશમી આંચલકા કિનારા ન મીલે

આશા ભોસલેના સ્વરમાં સૉલો વર્ઝન

તુને ખુદ અપની નીગાહોંસે જગાયા થા જિન્હેં

ઉન તમન્નાઓંકા ઈજ઼હાર કરૂં યા ન કરૂં

તુને જિસ દિલકો બડે પ્યાર સે અપનાયા થા

ઉસકો શિકવોંકા ગુનાહગાર કરૂં યા ન કરૂં

જિસ તમન્ના કે સહારે પે થી જિને કી ઉમ્મીદ

વો તમના ભી પસીમાન હુઈ જાતી હૈ

ઝિંદગી યું તો હંમેશાં સે તો પરેશાન સી થી

અબ તો કુછ ઔર ભી વિરાન હુઈ જાતી હૈ

સચ બતા તુ મુજ઼ પે ફિદા, અર્રે ક્યું હુઆ ઔર કૈસે હુઆ; માર ગઈ તેરી બાંકી અદા, યું હુઆ ઔર ઐસે હુઆ- સોનેકી ચિડીયા (૧૯૫૮)- આશા ભોસલે, તલત મહમુદ

નાઝનીં મૈં હી નહીં હૈ યહાં ઔર ભી હસીં

મુજ઼સે હી તુજ઼ે પ્યાર ક્યું હુઆ

દિલ સે નજરોંકા વાર ક્યું હુઆ

 

ચાંદ સી સુરત તેરી, મોહની મુરત તેરી

… …. …. ….. ….. … ….

તેરી ધુન મુજ઼ે બે-સબબ નહીં

ઔર જલવોંમેં યે ગઝબ નહીં

શુકરીયા અય મહેરબાં

મિલ ગયે મુજ઼ે દો જહાં

… …. …. ….. ….. … ….

… …. …. ….. ….. … ….

બેસહારા થી તુમ નહીં મુજ઼ે

આજ દુનિયાકા ગમ નહીં મુજ઼ે

આમ સાહિર લુધિયાનવી અને ઓ પી નય્યરની સમગ્ર કારકિર્દીના ફલકની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો બન્નેનો ચાર ફિલ્મો અને એક ફિલ્મમાં એક ગીતનો સંગાથ તો ટુંકો જ ગણાય, પરંતુ એ વિશે કોઈ જ શંકાને સ્થાન નથી કે એટલા સંગાથમાં આપણને કેટલાંક અનુપમ રોમેન્ટીક (અને કોઈક અર્થસભર પણ) ગીતો આપણને મળ્યાં છે.

હવે પછીના મણકામાં સાહિર લુધિયાનવીના લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલ અને ખય્યામ (૨.૦) સાથે સાત સાત ફિલ્મોના સંગાથ માટે આપણે ફરી એક વાર ૧૯૭૦ પછીના દાયકામાં જઈશું.