હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૭ /૨૦૧૪

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ - '૭ /૨૦૧૪ 'બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણ’માં આપનું સ્વાગત છે.

આ માસનાં આ બ્લૉગ સંસ્કરણમાં હિંદી ફિલ્મના સુવર્ણકાળના સમયખંડના બે અંતિમો પર જોવા માળતા એવા સંગીતકારોની જન્મતિથિ કેન્દ્રસ્થાને રહેશે.

સમય ખંડના પહેલે છેડે છે હિંદી ફિલ્મના 'ભિષ્મ પિતામહ' તરીકે ઓળખાયેલા અનિલ બિશ્વાસ.

Remembering Anil Biswas, The Singer - અનિલ બિશ્વાસ (જન્મ: ૭ જુલાઇ ૧૯૧૪ । અવસાન: ૩૧ મે, ૨૦૦૩) ની જન્મની શતાબ્દીને અંજલિ છે. “સોંગ્સ ઑફ યૉર'એ ૨૦૧૪નાં વર્ષની શરૂઆત જ અનિલ બિશ્વાસનાં પુત્રી, શિખા બિશ્વાસ વોહરા,ના લેખ – Anil Biswas: The Maestro and My Fatherથી કરેલ. એ પછીથી અનિલ બિશ્વાસને જ અર્પણ એવી ત્રણ પૉસ્ટમાં આપણે અનિલ બિશ્વાસની તે સમયનાં ગાયકો સુરૈયા, તલત મહમૂદ અને તેમનાં બહેન પારૂલ ઘોષ દ્વારા ગવાયેલાં અનિલ બિશ્વાસનાં ગીતોને યાદ કરી ચૂક્યાં છીએ....... એ જ શ્રેણીમાં તેમનાં જ સંગીતમાં અનિલ બિશ્વા સ્વરની ખૂબીઓ પ્રસ્તુત લેખમાં માણીએ.

મુકેશના ઘડનાર :અનિલ બિશ્વાસના પ્રારંભમાં જ મુકેશનાં અનિલ બિશ્વાસ સાથેનાં પહેલાં ગીત સાથે સંકળાયેલી વાતોને યાદ કરી છે... જેના પછી તો ઇતિહાસ પણ રચાઇ ચૂક્યો છે. અનિલ બિશ્વાસની જ્ન્મ શતાબ્દિનાં વર્ષમાં ૨૨ જુલાઇના રોજની મુકેશની ૯૧મી જન્મતિથિએ મુકેશ-અનિલ બિશ્વાસ સંયોજનના ૨૪ ગીતો પૈકી ૧૦ ગીતોને રજૂ કરાયાં છે.

The Masters: Sajjad Hussain માં સજ્જાદનાં સંગીતની ખૂબીઓને બહુ જ માર્દવતાથી પેશ કરવામાં આવી છે. 'તેમના પુત્રના કહેવા મુજબ, આ સિદ્ધાંતનિષ્ઠ સંગીતકારને કોઇ ગમ કે કટુતા નહોતી રહી. તેઓ પોતાનું જીવન પોતાની શરતે જીવ્યા, તેમના સમકાલીનોએ તેમને ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાના સંગીતકાર તરીકે બિરદાવ્યા છે. કોઇ ભલે યોગ્ય ન્યાય ન આપે પણ પોતાની આદર્શ માન્યતાઓ સાથે બાંધ છોડ કર્યા વિનાનાં તેમના સંગીતને ઇતિહાસ પણ સાદર પ્રેમથી યાદ કરશે. તેઓ જે કામ પાછળ છોડી ગયા છે તે ફિલ્મ સંગીતના સુવર્ણકાળનાં સંગીતને સાંભળનારા સંગીત રસિકો હશે ત્યાં સુધી તરબોળ કરતું જ રહેશે.'

બુલો સી રાની -ફુલોંસે હમ શીખેંગે, ફરિયાદ ન કરના, રો લેનામાં હિંદી ફિલ્મના સુવર્ણકાળના બહુ જ ઊંચા દરજ્જાના સંગીતકાર હોવા છતાં વાણિજ્યિક સફળતા જેમનાથી દૂર રહી એવા સંગીતકારોની પ્રથમ હરોળના બુલો સી રાનીનાં ગીતોનો વૈવિધ્યપૂર્ણ ગુલદસ્તો રજૂ કરાયેલ છે.

તેના પહેલાંના લેખ,બુલો સી. રાની: માંગને સે જો મૌત મિલ જાતી....માં બુલો સી રાનીની લેખક બીરેન કોઠારી સાથેની મે ૧૯૯૧માં થેયેલી મુલાકાતનાં સંભારણાં છે.

“Atul’s Bollywood Song A Day– With Full Lyrics” ૧૦,૦૦૦ ગીતોનું સિમા ચિહ્ન પાર કરી ચૂક્યું છે. હિંદી ફિલ્મ સંગીતની ઇન્ટરનેટની તવારીખના આ બહુ જ મહત્ત્વના પડાવ સિદ્ધ કરવાની ઘટનાને બિરદાવવા એ બ્લૉગ પર મહેમાન લેખક તરીકે નિયમિત પણે લખતાં મિત્રોએ એક ખાસ શ્રેણી કરેલ છે. એ બધા જ લેખોની મુલાકાત તો એક સ્વતંત્ર આયોજન માંગી લે છે. એ શ્રેણી પૂરી થશે ત્યારે આપણે તેને આ મંચ પર અલગથી જોઇશું.

Forgotten Melodies (Part 2) - Sweet Melodies From My Father's Films.માં લેખિકાને, ગીતની બાંધણી અને શબ્દોનાં માધુર્યને કારણે દિલથી પસંદ પડેલાં ગીતોની આત્મીય રજૂઆત છે. જૂન ૨૦૧૪ના આ બ્લૉગનાં સંસ્કરણમાં આ લેખના પૂર્વાર્ધ - Forgotten Melodies (Part 1) – My Favourite Dance Sequences From My Father’s Films - ને પણ પણ આપણે જોયો હતો.

Kamal Hai?! Bindiya Songs માં પાંચ ગીતો જરૂર મૂક્યાં છે, પણ એ બધાં જ આપણે જે સમયકાળની સામાન્યતઃ ચર્ચા કરતાં હોઇએ છીએ તે પછીના સમયકાળનાં ગીતો છે. પરંતુ એ લેખની ચર્ચામાં 'કન્વર્ઝેશન ઑવર ચાય'નાં અનુરાધા વૉરીયરે બીજાં કેટલાંક ગીતો ઉમેર્યાં છે, જેમાંથી ડૉ. વિદ્યા (૧૯૬૨)નું સચીન દેવ બર્મનનું સ્વરબધ્ધ કરેલ, લતા મંગેશકરનું ખનકે કંગના બિંદીયા હંસે, આયેંગે સજના હમરે અંગના સાંભળવાની મજા માણીએ.

Makeover of the filmi doormatsમાં પગલૂછણીયાં જેમ જેમની સાથે વર્તાવ કરાયો છે એવી પાંચ નાયિકાઓની વાત કરી છે.- 'ચૌદહવીકા ચાંદ' (૧૯૬૧)માં જમીલા - બદલે બદલે મેરે સરકાર નઝર આતે હૈં-, 'દિલવાલે દુલ્હનિયાં લે જાયેંગે' (૧૯૯૫)ની સિમરન; 'કુછ કુછ હોતા હૈ' (૧૯૯૮)ની અંજલિ; પરિણીતા (૧૯૫૩) અને (૨૦૦૫)ની લલિતા અને દેવદાસ (૧૯૩૫), (૧૯૫૫) અને (૨૦૦૨)ની ચંદ્રમુખી.

Music, fantasy and colour in V Shantaram’s Navrang માં રંગની ઉફાળ અને ઉચ્ચ કક્ષાનાં ગીતોને યાદ કર્યાં છે.

- ફિલ્મનાં ટાઇટ્લ્સમાં જ "રંગ દે દે"થી જ રંગરંગીન, માધુર્યપૂર્ણ શરૂઆત કરી છે.

- વૃદ્ધ થયેલા કવિ આજે પણ 'યે માટી સભીકી કહાની કહેગી' પણ પોતાની યુવાનીની દાઝને જીવંત રાખે છે.

- ફિલ્મમાં કવિસંમેલનની ગીતકાર ભરત વ્યાસના જ સૂરમાં રજૂઆત 'કવિ રાજ કવિતાસે" એક અનોખો પ્રયોગ છે.

- નયનરમ્ય દૃશ્યાવલિ અને કર્ણપ્રિય ધુન માટે 'કારી કારી અંધીયારી રાત', ‘અરે જા રે નટખટ' અને 'આધા હૈ ચંદ્રમા'જેવાં યુગલ ગીતો એક અનોખો માપદંડ પ્રસ્થાપિત કરે છે.

લેખકનાં ખાસ પસંદગી પાત્ર એવાં A Song For The Dayમાં તડપ અને એકલતાનાં તરંગો અલ્પાયુ કરૂણરસ વહાવે છે. હા, એ ગીત છે ફિલ્મ 'દો બદન' (૧૯૬૬)નું રવિએ સ્વરબ્દ્ધ કરેલ આશા ભોસલેના વાજની અનોખી ખૂબી પેશ કરતું - જબ ચલી ઠંડી હવા, જબ ઊઠી કાલી ઘટા, મુઝકો અય જાન-એ-વફા તુમ બહોત યાદ આયે.

ઘણા લાંબા સમયથી ખાંખાંખોળાં કરતાં કરતાં, ઇન્ટરનેટના ખૂણે ખૂણો ધમરોળી નાખ્યા પછી એકાએક 'બરસાત કી રાત'ની કવાલીઓના સરતાજ સમી કવ્વાલી ન તો કારવાં કી તલાશ હૈ, ન તો હમસફરકી તલાશ હૈ'નાં મૂળિયાં મળી આવ્યાની વાતની સાથે તેની સાથે જોડાયેલી રસપ્રદ વાતો ક્યુંકી યે ઇશ્ક ઇશ્ક હૈ ઇશ્કમાં જાણવા મળે છે. આ કવ્વાલીની મુબારક અલી ખાને ગાયેલી 'અસલ' અને મુબારક અલીના ભત્રીજા અને મશહૂર ગાય્ક નુસરત અલી હતેહ ખાને તેમના પોતીકા અંદાજમાં ગાયેલ પ્રેરણા પણ સાંભળવાની મજા ચૂકવા જેવી નથી.

SoY પર ૧૯૫૧નાં શ્રેષ્ઠ ગીતો પર વાચકોના પ્રતિભાવોને આવરી લેતી સમીક્ષાનો પહેલો હપ્તો: શ્રેષ્ઠ પુરુષ પાર્શ્વગાયક રજૂ થઇ ચૂક્યો છે. ૧૯૫૧ માટે શ્રેષ્ઠ પુરુષ પાર્શ્વગાયક તરીકે તલત મહમૂદ સર્વસ્વીકૃત રહ્યા. તેમનાં ગીતોમાંથી મેરી યાદમેં તુમ ન આંસુ બહાનાને આ માન મળેલ છે. આ વર્ષે જ્યુરીનો ઍવૉર્ડ પણ લાવવઓ પડ્યો - જે મુકેશ અંકે કરી ગયા. આ બ્લૉગોત્સવના લેખકે પણ આ વિષય પર વિવરણાત્મક લેખ, ૧૯૫૧નાં શ્રેષ્ઠ ગીતો : ચર્ચાને એરણે - શ્રેષ્ઠ પુરુષ પાર્શ્વગાયક, અલગથી પ્રકાશિત કરેલ છે.

ચાલુ મહિનાથી વેબ ગુર્જરીએ 'ફિલ્મ સંગીતની સફર' શીર્ષસ્થ નવો વિભાગ શરૂ કરેલ છે. આ વિભાગમાં મુખ્યત્વે ૧૦૪૦ થી ૧૯૬૦ના દાયકા સુધીનાં ગીતોને અવનવા દૃષ્ટિકોણથી દર શનિવારે રજૂ કરવાનું વિચારાયું છે. જુલાઇ ૨૦૧૪માં આ લેખો પ્રકાશિત થયા છે :

• એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ | મણકો – ૧

• ‘આવાઝકી દુનિયાકે દોસ્તો..’ : ૧

• અનિલ બિશ્વાસ – આલા સંગીતકાર તો ખરા જ, અચ્છા ગાયક પણ ખરા

આ લેખનાં સમાપનમાં સુવર્ણકાળમાં આડકતરી રીતે બહુ જ ઘનિષ્ઠપણે સંકળાયેલા, પણ જેમનો મુખ્ય કાર્યકાળ ૧૯૭૦ના દાયકા પછી રહ્યો એવા રાહુલ દેવ બર્મનની (૨૬ જૂનની) ૭૫મી જ્ન્મજયંતિ પ્રસંગે પ્રકાશિત થયેલા લેખોની નોંધ લઇને કરીશું-

· Happy birthday RD: Asha Bhonsle lists out her five fav Pancham da songs

• Lata Mangeshkar on RD Burman: He died too young, unhappy
• Happy Birthday RD Burman: Some interesting facts about the legend

જો કે હું તો આર ડી બર્મનને તેની પહેલી બે ફિલ્મોનાં ગીત માટે ખાસ યાદ કરીશ, કારણકે તેની સાથે મારા કિશોર કાળની યાદો સંકળાયેલી છેઃ

પહેલાં યાદ કરીએ તેમની બીજી ફિલ્મ "ભૂત બંગલા" (૧૯૬૫)નાં ગીતો ને

• આઓ ટ્વીસ્ટ કરેં - મન્નાડે અને સાથીઓ
• પ્યાર કરતા જા, દિલ કહેતા હૈ – મન્નાડે, આર ડી બર્મન અને સાથીઓ
• જાગો સોનેવાલોં, સૂનો મેરી કહાની - કિશોર કુમાર
• એક સવાલ હૈ તુમસે યે મેરા - કિશોર કુમાર
• ઓ મેરે પ્યાર આજા, દિલકે કરાર આજા - લતા મંગેશકર

અને તે પછી યાદ કરીએ તેમની સહુથી પહેલી ફિલ્મ "છોટે નવાબ" (૧૯૬૧)ને -

• ઘર આજા ગિર આયે બદરીયાં - લતા મંગેશકર
• ચુરા કે દિલ બન રહેં હૈ ભોલે, જૈસે કુછ જાનતે નહીં - લતા મંગેશકર અને સાથીઓ
• મતવાલી આંખોંવાલે, ઓ અલબેલે દિલવાલે - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર
• આજ હુઆ દિલ મેરા મતવાલા - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર
• જીનેવાલે મુસ્કુરા કે જી - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર
• આમ ચુમ તામ ચુમ - મોહમ્મદ રફી અને સાથી બાળકો
• ઈલાહી તૂ સુન લે હમાલી દુઆ - મોહમ્મદ રફી

હા, તમે બરાબર પકડી પાડ્યું કે આ રીતે આપણે રફી સાહેબને પણ અંજલિ આપી ........