હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગૉત્સવ - ૧૦ /૨૦૧૪

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વ - ' ૧૦ /૨૦૧૪' બ્લૉગૉત્સવ સંસ્કરણ’માં આપનું સ્વાગત છે.

આ મહિને તો એક નવી શોધની વાત સહુથી પહેલી કરીએ.'શોધ' શબ્દ વાપરવાનું કારણ તો એ કે આ બ્લોગ પુનઃજીવીત થયો છે ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૪માં, પણ નજર કોણ જાણે કેમ આ મહિને પહેલી વાર પડી.

આપણે વાત કરીએ છીએ Songs, Stories, Books and More… Random Musings ની. કાર્નીવલના આ મહિનાન અંકમાં તો આપણે આ અંકમાં સામાન્યતઃ જે સમયને આવરી લેતાં રહ્યાં છીએ, તે સમયની જ આ બ્લૉગપરની પૉસ્ટની વાત કરીશું, પણ સમયોચિત તક મળ્યે થોડા પાછળના સમયની પૉસ્ટની મુલાકાત પણ રસપ્રદ બની રહેશે.

આ અંકની શરૂઆત (૨૮ સપ્ટેમ્બરના રોજ) લતા મંગેશકરનાં જન્મદિવસની યાદને ઉજાગર કરતી બે પૉસ્ટથી કરીશું. નોંધપાત્ર વાત એ છે કે બંને પૉસ્ટ એક બીજા છેડેથી આ વિષયને સ્પર્શે છે, જો કે લતા મંગેશકરની વાત હોય એટલે છેલ્લે તારણ તો એક સરખું રહે તે સ્વાભાવિક જ છે. Happy Birthday, Lata ji એ આશા ભોસલેનાં ચાહક દ્વારા લતા મંગેશકરનાં ગીતોને યાદ કરતાં કરતાં લતા મંગેશકરનાં દીર્ઘાયુની કામના છે. The Swar-Saamraagyi and the the Sangeet-Maartand: Best of Lata Mangeshkar by Anil Biswas, એ SoYની પરંપરાની પૉસ્ટ છે, જેમાં અનિલ બિશ્વાસ ને લતા મંગેશકરનાં ૩૦ ફિલ્મોના ૧૨૩ ગીતોનાં સહકાર્યમાંથી ચૂટેલાં ગીતોની સ-રસ રજૂઆત છે.

October sets in… oh yes, Happy Birthday Asha Parekh… માં ‘ફિર વહી દિલ લાયા હૂં’નાં ગીતો પસંદ કરયાં છે. જેમાનાં લાખોં હૈ નિગાહમેં સનમ હસીં જવાં સાંભળતાં ‘તુમસા નહીં દેખા’નું જવાનીયાં હૈ મસ્ત મસ્ત બીન પિયે યાદ આવે. લેખક કહે છે કે ગીતો બંને ગમે જ છે, પણ તુમસા નહીં દેખાનું ગીત જોવાનું અને ફિર વહી..નું ગીત સાંભળવાનું ગમે.

Gungunaoonga Yehi Geet Main Tere Liye – Remembering Sachin Dev Burman and Majrooh Sultanpuri – સચીન દેવ બર્મનની ૧૦૮મી અને મજરૂહ સુલ્તાનપુરીની ૯૫મી જન્મ જયંતિની યાદમાં લખાયેલ છે. લેખકને એવું વાંચ્યું હોવાનું યાદ આવે છે કે આ ધુનમાં તલત મહમુદની કંપન પસંદ ન હોવાને કારણે બર્મનદા આ ગીત માટે મોહમ્મદ રફીની તરફેણમાં હતા. પણ તે સમયના તેમના મદદનીશ જયદેવે તેમને તલત મહમૂદ માટે મનાવી લીધા હતા. રહીના ભલભલા ચાહકો ને જલતે હૈં જીસકે લિયેમાં તલત મહમૂદ બહુ જ ગમે છે એ વાતમાં શક નથી.

ગીતા દત્ત અને આશા બોસલેનાં બબ્બે ગીતોની પણ બહુ જ મજેદાર પૉસ્ટ પણ વાંચવાની અને માણવાની મજા આવશે.

Chali Re Chali Re Main toh Des Parayee (Saranga, 1961)માં સરાદાર મલિકે આશા ભોસલેનો બખૂબી ઉપયોગ કર્યો છે. Thank you for the music and memories, Asha ji! માં આશા ભોસલેના જન્મ દિવસના ઉપલક્ષમાં કેટલાંક ગીતો રજૂ કરાયાં છે, જેમાંથી 'કાશ્મીરકી કલી (૧૯૬૪)માં આશા ભોસલેએ જે લહેકથી આ ગુનગુનાહટને લહેરાવી છે તે ફરી ફરીને સાંભળાવાનું મન થશે.

ગીતા દત્તે ગાયેલું ગીત - ઋત ફિરે દિન હમારે - પ્યાસા (૧૯૫૭)માં સમાવાયું નથી, પણ સાહિર લુધ્યાનવી પર એક લેખ તો દરેક અઠવાડીયે કરવો જ એવી નીતિના પરિપાકરૂપે અહીં . Rut Phire Par din Hamare Phire Na (Pyaasa, 1957) સમાવાયેલ છે. નસરીન મુન્ની કબીરનાં Conversations with Waheeda Rehman'માં આ ગીત વિષેની વાત લેખક યાદ કરે છે. ફિલ્મ માટે ગીતનું શુટીંગ પણ કરી લેવામાં આવ્યું હતું,

બધાંને પસંદ પણ આવ્યું હતું, પણ વહીદા રહેમાનથી બોલી જવાયું હતું કે આ ગીત ફિલમની ગતિને ધીરી પાડી દેશે. ગુરૂદત્તે આ વાત સાંભળી હતી, એટલે પહેલાં જ સ્ક્રીનીંગ વખતે લોકોને આ ગીત વખતે ચા પાણી કરવા નીકળી પડતાં જોઇ, તેમણે ગીતને ફિલ્મમાંથી હટાવી નાખ્યું. આ પુસ્તકમાંના કેટલાક અંશ Excerpt | Conversations With Waheeda Rehmanમાં પણ વાંચી શકાય છે. ગીતા દત્તનું બીજું ગીત છે 'કાલા બાઝાર (૧૯૬૦)નું ગીતા દત્ત અને સુધા મલ્હોત્રાના યુગલ અવાજમાં ગવાયેલું ભજન - ના મૈં ધન ચાહું ના રતન ચાહું . Na Main Dhan Chahun Na Ratan Chahun (Kala Bazaar, 1960)માં લેખક યાદ કરે છે કે આ ગીત મૂળ તો જયદેવની રચના છે તેમ કહેવાય છે. અને આ વાતે નવાઇ ન લાગે, કારણ કે જયદેવે તે પછી હમ દોનો (૧૯૬૧)માં 'અલ્લાહ તેરો નામ" અને પ્રભુ તેરો નામ, જો પાયે ફલ પાયે..' જેવાં અમર ભજનો આપણને આપ્યાં જ છે.

ગુરુ દત્તની ૫૦મી મૃત્યુ તિથિના ઉપલક્ષમાં San San San Woh Chali Hawa – Kaagaz Ke Phool, 1959 માં તેની બહુ જ કરૂણ ફિલ્મનું એક મોજમસ્તીનું ગીત એટલે યાદ કરવું છે કે મૃત્યુ સમયે ગુરુ દત્ત માત્ર ૩૯ વર્ષના જ હતા.

તિથીઓની વાતમાં આગળ વધીએ

Happy 88th Birthday, Madam Noor Jehan!માં ૨૦૦૯થી દર વર્ષે નુરજહાંના જન્મદિવસે રજૂ થતી પોસ્ટની લિંક તો છે જ, તે ઉપરાંત '૯૦ના દાયકામાં બીબીસી પર રજૂઅ થયેલા નૂરજહાંના ઈન્ટરવ્યુની પણ ક્લિપ્સ પણ છે તેમાં તેમની ફિલ્મોની વાત તેમની નજરે જોવા/સાંભળવાનો અનેરો મોકો મળી રહે છે.

On Begum Akhtar's birth centenary, a musical tribute at her grave.માં બેગમ અખ્તરનાં જન્મનાં સો વર્ષ

બાદ હવે તેમની મઝારને ફરીથી મરમ્મત કરાઇ છે અને તેમની યાદને લગતા કાર્યક્રમ પણ નિયમિતપણે કરવાના પ્રયાસ કરાઇ રહ્યા છે.

How Begum Akhtar changed my life: a tribute on the singer's 100th birth anniversaryમાં નાનપણમાં સાંભળેલ બેગમની ગાયકીનાં પ્રેમ, આશ્ચર્યો, ઝટકા, એકલતા, જીવન સાથેનો આગવો રોમાંસ કે પોતાની જ ટેવો પર હસી નાખવાના છૂપા અનુભવોને આજે ૪૦ વર્ષની ઉમરે તિષા શ્રીવાસ્તવ ફરીથી જીવે છે.

The Lonely Ghazal Queen: Begum Akhtar સખેદ નોંધે છે કે બેગમ અખ્તર બહુ જ નની વયમાં ખ્યાતિ પામી ચૂક્યાં હતાં. મહેંદી હસન, તલત મહમૂદ, મદન મોહન, પંડિત જસરાજ, અને પંડિત રવિશંકર જેવા દિગ્ગજો સહિત કેટલીય પેઢીઓને ગઝલો માણવાના અનેરા અવસર આપી ચૂક્યાં હતાં, એવાં બેગમ અખ્તરનું અંગત જીવન દુઃખ, પીડા, પોતાનાં જ લોકોના છેહ કે અતિ કષ્ટદાયક સંબંધોનાં કળણમાં ફસાયેલું રહ્યું હતું.

Unfathomable greatnessમાં સલીમ કીદવાઇ નોંધે છે કે ગાતી વખતે શબ્દોને તોડવા કે જોડવાની બાબતે બેગમ અખ્તરની સ્વાભાવિક કુશળતાથી સમજી શકાય છે કે તેઓનું ઉર્દુ ભાષા પર કેવું અદ્‍ભૂત પ્રભુત્વ હતું. ઉર્દુ ભાષા પર આટલું જ પ્રભુત્વ તેમનાં પછીના મહેંદી હસન કે ઇકબાલ બાનો કે ફરીદા ખાનુમ જેવાં કેટલાંક ગાયકોમાં જોવા મળ્યું છે.

Kishore Kumar’s duets by SD Burman - સચીન દેવ બર્મને બીજા કોઇ પણ પુરુષ ગાયક કરતાં વધારે (૧૧૫ ગીતો) કિશોર કુમાર સાથે કર્યાં છે. Surjit Singh’s siteઅનુસાર આમાંથી ૫૩ સોલો છે જ્યારે ૫૧ સ્ત્રી_પુરુષ યુગલ ગીતો, ૮ પુરુષ યુગલ ગીતો અને ૩ અન્ય ગીતો છે. આરાધના (૧૯૬૯) પહેલાંનાં આ પૈકી ઘણાં યુગલ ગીતો બહુ જ મધુર, મસ્તીભર્યાં અને એસ ડી બર્મન તેમ જ કિશોર કુમારાની કળાનાં વૈવિધ્ય જ્યાય આપી શકનારાં હતાં તે તો મોહમ્મદ રફીના અઠંગ ચાહકો પણ સ્વીકારે.

Geet Gaya Paththaron Ne – Rajakamal Studioમાં વી. શાંતારામની ફિલ્મોને બહુ પ્રેમથી યાદ કરાઇ છે. પોસ્ટને અંતે રાજકમલ સ્ટુડિયોની શકુંતલા(૧૯૪)૩થી પિંજરા (૧૯૭૩) સુધીની ફિલ્મોમાંથી એક એક ગીતની લિંક મૂકીને લેખનું મૂલ્ય અનેક ગણું વધારી દીધું છે..

My Favourites: Songs of Yearning - "કોઇક"નો ખ્યાલ બહુ ધુંધળો છે. સામાન્ય રીએ આપણને ખબર નથી હોતી એ વ્યક્તિ કોણ હશે, ક્યાં અને ક્યારે મળી જશે, અરે કદી મળશે કે કેમ તે પણ ખબર નથી હોતી.પણ આપણાં સ્વપ્નો, સંજોગો કે તક઼્દીર કોઇને તો આપણાં જીવનમાં 'વિશિષ્ટ' બનાવી જરૂર રાખે છે, જેની શોધ આપણો જીવન મંત્ર બની જતો હોય છે. અહીં આવી મીઠી તડપનાં ગીતો રજૂ થયાં છે.

Ten of my favourite string instrument songs માં કોઇ વિધિસરનું વાદ્ય વૃન્દ તંતુ વાદ્યો વગાડતું હોય તેમ નહીં, પણ વ્યાવસાયિક વાદ્ય કલાકારનો પાઠ ન ભજવી રહેલ અભિનેતા, કે અભિનેત્રીએ તંતુ વાધ વગાડતાં વગાડતાં ગાયેલાં ગીતોને યાદ કરાયાં છે.

Radio Playback Indiaમાં પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસીઆની રાગ હંસધ્વનિની રજૂઆત મુકાઇ છે. રાગ હંસધ્વનિ સાથેનું મારૂં મૂળ મુદ્દે સંધાણ 'પરિવાર' (૧૯૫૬)નાં લતા મંગેશકર અને મન્નડેનાં બેનમૂન યુગલ ગીત "જા તો સે નહીં બોલું કન્હૈયા,રાહ ચલત પકડી મોરી બૈંયા'થી છે. તો વળી આ ગીતેને કારણે હંસધ્વનિમાં ગાયેલા તરાનાને કારણે ઉસ્તાદ અમીરખાં સાહેબ માટેનો આદર પણ અનેક ગણ્યો વધ્યો હતો. મજાની વાત તો એ છે કે હંસધ્વનિના આટલા અમથા પરિચયે જ મારી બહુ જ શરૂઆતની એક પોસ્ટના ભાગ ૧, ભાગ ૨ અને ભાગ ૩ પણ લખાયા છે.

આપણે દર મહિને શ્રી સુરેશ ચાંદવણકરના લેખની પણ મુલાકાત લેવાનું નક્કી કર્યું છે. ઑક્ટોબર ગાંધીજીના જન્મનો મહિનો છે, જેના માટે શ્રી ચાંદવણકરે When Bollywood maestros collaborated to put a Gandhi prayer to melody. લેખમાં વસંત દેસાઇઅનાં સંગીતમાં મન્નાડે અને સાથીઓના સ્વરમાં ગાંધીજીની જ કાવ્ય રચનાને સ્વરબદ્ધ કરી તે (૭૮ આર પી એમની) રેકર્ડને યાદ યાદ કરાવી આપી છે.

How a goatherd and Mozart inspired the score for Bimal Roy’s 'Madhumati',માં બિમલ રોયનાં દીકરી રીન્કી રોય ભટ્ટાચાર્યએ લખેલ પુસ્તક Bimal Roy’s Madhumati: Untold Stories from Behind the Scenesમાંથી કેટલીક રસપ્રદ વાતો સંક્ષિપ્તમાં મુકાઇ છે.

તમિળનાડુનાં (માજી) મુખ્યંત્રી, જે. જયલલિતા, પણ ઑક્ટોબર માસમાં સમચારમાં ગાજ્યાં.એટલે તેમનાં ફિલ્મોને યાદ કરતો કોઇ લેખ ન થાય તો જ નવાઇ લાગે. Four dance sequences from classic Jayalalithaa moviesમાં તેમનાં બહુ જ પ્રચલિત એવાં ચાર નત્ય ગીતોને યાદ કરી તેમની નૃત્યકળાની યાદને (પણ) તાજી કરાઈ છે. આપણે તેમાંથી હિંદી ફિલ્મ ઇઝ્ઝત (૧૯૬૭)નું નૃત્ય ગીત - જાગી બદનમેં જ્વાલા, સૈયાં તૂને ક્યા કર ડાલા"ને અહીં યાદ કરીશું.

ચરિત્ર અભિનેતા મનમોહન કૃષ્ણ અચ્છા ગાયક પણ છે. MANMOHAN KRISHNA SINGS FOR OP NAYYAR માં તેમણે ગાયેલાં, ઓ પી નય્યરે સ્વર બદ્ધ કરેલાં બે, અનોખાં, ગેરફિલ્મી ગીતો યાદ કરાયાં છે. બંને ગીતો સરોજ મોહિની નય્યરે લખ્યાં છે.બુઝે દિયે હુઆ અંધેરા તો તેઓ બધાં લાહોર હતાં ત્યારે રેકોર્ડ થયું હતું. જ્યારે દિયા તો જલા સબ રાત રે બાલમ પછીથી ફિલ્મ ‘ઢાકે કી મલમલ’માં સી એચ આત્માના અવાજમાં પણ રજૂ થયું છે.

આ અંકની શરૂઆત આપણે Songs..Books….and Moreથી કરી અને અંત પણ ત્યાં જ મુકાયેલ મોહમ્મદ રફીનાં, એક બહુ અનોખા સંજોગોમાં ગવાયેલાં, ગીતથી કરીશું. Sabhi Kuch Lutakar (Singer – Mohd Rafi, Movie Indrani, 1958) - એ બહુ જ મજાનું રોમેન્ટીક ગીત છે, જે બંગાળી ફિલ્મમાં હિંદી ગીતનાં સ્વરૂપે ફિલ્મમાં મુકાયું છે.

ઑક્ટોબર ૨૦૧૪માં વેબ ગુર્જરીની 'ફિલ્મ ગીતની સફર'માં –

‘બંદીશ એક, સ્વરૂપ અનેક’ –(૨) : વૈષ્ણવજન
ફિલ્મી ગીતોમાં પત્રો (૧)
કાનનદેવી
દુર પપીહા બોલા… – ઉત્તરાર્ધ

                                                             પ્રકાશિત થયેલ છે.