દેવ આનંદ અને શમ્મી કપૂર, બંને પોતપોતાની રીતે તેમની ફિલ્મ ભૂમિકાઓમાં તો પ્રેમમાં મસ્ત રહેવામાં માહેર રહ્યા જ છે. સાથેસાથે નારાજ ભાવિ પ્રેમિકાને મનાવવાની પરીક્ષાથી માંડીને પ્રેમમાં ખાબકી ચૂકેલી પ્રેમિકાને ઈઝહાર કે વિરહમાં તરબોળ કરી નાખનારી પ્રેમસફરમાં પણ તેઓ એટલા જ નિપુણ પણ રહ્યા છે. આના કારણે તેમની ફિલ્મોમાં બંને નાયકો એક સમાન પરિસ્થિતિઓમાં મુકાતા પણ હશે જ.
બસ, આ પૂર્વધારણા પર શોધખોળ કરતાં દસ એવી પરિસ્થિતિઓ મળી આવી, જેમાં બંને નાયકો સરખી પરિસ્થિતિમાં તો મુકાયા હતા; પણ દરેકે તે પરિસ્થિતિને ન્યાય પોતાની આગવી અદાઓથી આપ્યો. આપણા માટે મજાની વાત એ કે આપણને એવી પરિસ્થિતિઓનાં ૨૦ ગીતોને, આ નવા અંદાજમાં, માણવાની તક મળી.
એક ફિલ્મમાંથી એક જ ગીત, તેમ જ ૧૯૫૦ અને ૧૯૬૦ના દાયકાની ફિલ્મોનાં જ ગીતો, અહીં આવરી લેવાયાં છે.
# ૧ # નાયિકાની નારાજગી છતાં કારની સફર તો કરાવવી જ....
દેવ આનંદ કે શમ્મી કપૂર જેવા ઊડતાં પંખીઓ પાડી શકે તેવા છેલછબીલાઓ માટે આ કંઈ બહુ મુશ્કેલ કામ તો ન જ કહેવાય, પણ મજાની વાત તો એ છે કે ગીતની શરૂઆત પહેલાં સાવેસાવ છેડાઈ પડેલી નાયિકા ગીત પૂરું થતાં સુધીમાં તો નાયકને - ભલે ક્યારેક લુચ્ચાઈ ભરેલ- મુસ્કાનથી પલાળતી તો થઈ જ જાય !
જીવનકી સફરમેં રાહી, મિલતે હૈં બિછડ જાને કો - મુનિમજી (૧૯૫૫) | સંગીતકાર : સચીન દેવ બર્મન | ગાયકઃ કિશોરકુમાર
આજે ભલે ભેગાં થયાં પણ કાલે કદાચ છૂટાં પડી જવાય તેવી ગહન ફિલસુફી જો કોઈ હસતાંગાતાં સંભળાવે તો કોણ ભલા પોતાની નારાજગી પકડી રાખી શકે.....
આડવાતઃ
એક ગીતનાં એ જ ફિલ્મમાં પહેલા ગીતથી જુદા એવા ભાવવાળાં સ્વરૂપનો ઉપયોગ ફિલ્મ સંગીતમાં બહુ જ વ્યાપકપણે થયેલ જોવા મળશે. તેમાં ગાયક એજ હોય, અલગ અલગ હોય, એક ગીત સોલો હોય તો બીજું યુગલગીત હોય તેવા પ્ર-પ્રકારો આગળ જતાં 'એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ' શ્રેણીમાં નવાનવા રંગ પૂરશે.
અહીં આ ગીતને લતા મંગેશકરના સ્વરમાં, કરૂણ ભાવમાં, સાંભળીએ :
રાહી મિલ ગયે રાહોંમેં - દિલ દેકે દેખો (૧૯૫૯) | સંગીતકાર : ઉષા ખન્ના | ગાયક : મોહમ્મદ રફી
કોઈકની ભાવિ પરણેતરને સાથે જીપમાં પરાણે બેસાડી અનોખી મસ્તીથી પોતાની જન્મોજ્ન્મની પ્રેમિકાની અદાથી નાયક સમજાવી દે છે કે મુસાફરીની મજા તો સાથે થઈ જવામાં, અને પ્રેમથી મુસાફરી કરવામાં, જ છે.
#૨# બનાવટી વેશમાં કોઠાની મુલાકાતે
આ કોઠામાં જવાવાળી વાત ભદ્ર સમાજમાં કહેવી કદાચ અનુચિત લાગશે, દેવ આનંદ અને શમ્મી કપૂર જે ફિલ્મોમાં કામ કરતા તેની સામાજિક પશ્ચાદભૂમાં પણ એ બહુ સ્વીકાર્ય નહોતું. એટલે જ તો વેશપલટો કર્યો ને ! ના ભાઈ ના, આ તો પેલા બદમાશો ઓળખી ન જાય ને એટલે વેશપલટો કર્યો છે - પ્રેક્ષક તોય ઓળખી જ પાડે અને અને શરૂઆતની હરોળની બેઠકોમાં બેઠેલાં તો આવા વેશપલટા કરેલા નાયકને જેટલી વાર જુએ તેટલી વાર સિસોટીઓ પણ મારે !
હમ બેખુદીમેં તુમકો પુકારે ચલે ગયે -કાલા પાની (૧૯૫૮) | સંગીતકાર : સચીન દેવ બર્મન | ગાયક : મોહમ્મદ રફી
જેલમાં સબડતા પોતાના પિતાની ખોટી સાક્ષી પુરાવનાર તવાયફના કોઠા પર નાયક નકલી મૂછો, શેરવાની અને અચકનમાં આંટા મારે છે, તેની શાયરીની ઠઠ્ઠામશ્કરી કરી તેને ઉશ્કેરે છે અને આ ગઝલ પેશ કરે છે. સચિન દેવ બર્મન અને મોહમ્મદ રફીની જુગલબંધીમાં જે કમાલનાં ગીતો થયાં છે, તેમાં આ ગીત ટોચ પરનાં ગીતોમાં સદાબહાર રહ્યું છે.
અહીં શમ્મી કપૂરે પોતના જોડિયા ભાઈનો સ્વાંગ પહેલાં રચ્યો અને તેમાં પછી આ પરિસ્થિતિમાં તો શાયરનો એક વધારે વેશ ભજવે છે. તે માટે પહેરવેશ આધુનિક ઠઠાડ્યો છે. સામે ગુંડાઓ છે, એટલે જો મારામારી કરવી પડે તો તૈયારી તો રાખવી પડે ને !
#૩# કાશ, થોડો સમય વધારે રોકાઈ શકાય તો...
હિંદી ફિલ્મોમાં આ પરિસ્થિતિ બહુ પ્રચલિત છે અને તેને કારણે બહુ ઘણાં ગીતો પણ બન્યાં છે.
અભી ન જાઓ છોડકે કે દિલ અભી ભરા નહીં - હમ દોનો (૧૯૬૨) | સંગીતકાર : જયદેવ | ગાયક : મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોંસલે
'હજુ તો હમણાં જ શું આવ્યાં ને શું ચાલ્યાં' એવાં રૂસણાં-મનામણાંનાં ગીતોમાં આ ગીત અલગ ભાત પાડે છે.- નાયક ગીડગીડાવે, લાગણીની ધમકીઓ દે, પણ નાયિકા… ઠંડે કલેજે ભાવ ખાય.
આ ગીતમાં બે પ્રેમીજનોની વિરહની ઘડીનો તલસાટ બહુ જ માધુર્યથી રજૂ થયો છે.
શમ્મી કપૂરનાં રમતિયાળપણાંને પૂરેપૂરો ન્યાય મળે તેવાં ફિલ્માંકરણની મોકળાશ કરી આપે એવી ધૂન, કાશ્મીરનાં હસીન આઉટડોરની સાથે તાલ મિલાવતી સેટ સજ્જા, કલર ફોટોગ્રાફીની કમાલ, વિરહનાં દર્દને રોમૅન્ટિક લાગણીઓની આડશમાં નાજુકાઈથી સમાવતા કાવ્યમય બોલ અને રફી-લતાના અવાજનાં આદર્શ મિશ્રણ સમું આ ગીત ૧૯૬૦ના દાયકામાં પણ '૫૦ના દાયકાની બધીજ ખૂબીઓ જળવાઈ રહેશે તેવી અપેક્ષા જગાવે છે.
#૪# પૈસા કમાવાની તરકીબો પણ અજમાવવી તો પડશે જ
'૬૦ના દાયકામાં દેવ આનંદ અને શમ્મી કપૂરની ભૂમિકાઓ 'આમ આદમી'માંથી અમીર કુટુંબના નબીરાઓ સુધીની તડકી છાંયડીઓ જોતી રહી હતી. અમીર કુટુંબના નબીરા હોવા છતાં તેમણે પૈસા તો કમાવા જ પડે તેવી પરિસ્થિતિઓના વળાંક પણ ફિલ્મોમાં જોવા મળતા.
ઝિંદગી હૈ ક્યા સુન મેરી જાન, પ્યાર ભરા દિલ મીઠી જબાં - માયા (૧૯૬૧) | સંગીતકાર : સલીલ ચૌધરી - ગાયક : મોહમ્મદ રફી
ફિલ્મમાં નાયક એટલો બેતમા દૌલતનો વારિસ છે કે સોનાના ચમચામાં જમીજમીને તે જીવનથી કંટાળી ચૂક્યો છે, એટલે એક ગરીબ બસ્તીમાં રહીને જીવનના ખરા પાઠ ભણવા માગે છે. દાલઆટાના ભાવની સમજ પડવા લાગે છે, આઈસ કુલ્ફીની લારી ચલાવીને પૈસા કમાવા પણ નીકળી પડે છે, પણ પોતાના અમીરી અંદાજમાં....
ગોવિંદા આલા રે આલા, જરા મટકી સંભાલ બ્રીજ બાલા - બ્લફમાસ્ટર (૧૯૬૩) | સંગીતકાર : કલ્યાણજી આણંદજી - ગાયક : મોહમ્મદ રફી અને સાથીઓ
આ ગીત સાંભળ્યા પછી, પહેલાંના સમયમાં ગોવિંદાઓ મટકી કેમ ફોડતા હશે તે જ બધાં ભૂલી ગયાં છે. આ ગીતને અમરત્વ બક્ષવામાં શમ્મી કપુરની અદાકારી ચડે કે મોહમ્મદ રફીની ગાયકી ચડે તેની ચર્ચા કર્યા સિવાય ગીતની ધૂનમાં ઝૂમી ઊઠીએ.
[આ લેખમાં અર્ધેથી થોડો પહેલાં વિરામ એટલા માટે પાડ્યો છે કે 'આડ વાતે' એ પહેલા ભાગમાં ગીતોનો થોડો ઉલાળ કરી દીધો છે. એટલે આ લેખનો આટલો જ રસપ્રદ બીજો ભાગ આપણે તારીખ ૧ નવેમ્બર, ૨૦૧૪ના રોજ માણીશું]
"ડસ્ટેડઑફ" પરના લેખોના અનુવાદ પ્રકાશિત કરવાની સંમતિ આપવા બદલ સુશ્રી મધુલિકા લિડ્ડલનો હાર્દિક આભાર.
બસ, આ પૂર્વધારણા પર શોધખોળ કરતાં દસ એવી પરિસ્થિતિઓ મળી આવી, જેમાં બંને નાયકો સરખી પરિસ્થિતિમાં તો મુકાયા હતા; પણ દરેકે તે પરિસ્થિતિને ન્યાય પોતાની આગવી અદાઓથી આપ્યો. આપણા માટે મજાની વાત એ કે આપણને એવી પરિસ્થિતિઓનાં ૨૦ ગીતોને, આ નવા અંદાજમાં, માણવાની તક મળી.
એક ફિલ્મમાંથી એક જ ગીત, તેમ જ ૧૯૫૦ અને ૧૯૬૦ના દાયકાની ફિલ્મોનાં જ ગીતો, અહીં આવરી લેવાયાં છે.
# ૧ # નાયિકાની નારાજગી છતાં કારની સફર તો કરાવવી જ....
દેવ આનંદ કે શમ્મી કપૂર જેવા ઊડતાં પંખીઓ પાડી શકે તેવા છેલછબીલાઓ માટે આ કંઈ બહુ મુશ્કેલ કામ તો ન જ કહેવાય, પણ મજાની વાત તો એ છે કે ગીતની શરૂઆત પહેલાં સાવેસાવ છેડાઈ પડેલી નાયિકા ગીત પૂરું થતાં સુધીમાં તો નાયકને - ભલે ક્યારેક લુચ્ચાઈ ભરેલ- મુસ્કાનથી પલાળતી તો થઈ જ જાય !
જીવનકી સફરમેં રાહી, મિલતે હૈં બિછડ જાને કો - મુનિમજી (૧૯૫૫) | સંગીતકાર : સચીન દેવ બર્મન | ગાયકઃ કિશોરકુમાર
આજે ભલે ભેગાં થયાં પણ કાલે કદાચ છૂટાં પડી જવાય તેવી ગહન ફિલસુફી જો કોઈ હસતાંગાતાં સંભળાવે તો કોણ ભલા પોતાની નારાજગી પકડી રાખી શકે.....
આડવાતઃ
એક ગીતનાં એ જ ફિલ્મમાં પહેલા ગીતથી જુદા એવા ભાવવાળાં સ્વરૂપનો ઉપયોગ ફિલ્મ સંગીતમાં બહુ જ વ્યાપકપણે થયેલ જોવા મળશે. તેમાં ગાયક એજ હોય, અલગ અલગ હોય, એક ગીત સોલો હોય તો બીજું યુગલગીત હોય તેવા પ્ર-પ્રકારો આગળ જતાં 'એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ' શ્રેણીમાં નવાનવા રંગ પૂરશે.
અહીં આ ગીતને લતા મંગેશકરના સ્વરમાં, કરૂણ ભાવમાં, સાંભળીએ :
રાહી મિલ ગયે રાહોંમેં - દિલ દેકે દેખો (૧૯૫૯) | સંગીતકાર : ઉષા ખન્ના | ગાયક : મોહમ્મદ રફી
કોઈકની ભાવિ પરણેતરને સાથે જીપમાં પરાણે બેસાડી અનોખી મસ્તીથી પોતાની જન્મોજ્ન્મની પ્રેમિકાની અદાથી નાયક સમજાવી દે છે કે મુસાફરીની મજા તો સાથે થઈ જવામાં, અને પ્રેમથી મુસાફરી કરવામાં, જ છે.
#૨# બનાવટી વેશમાં કોઠાની મુલાકાતે
આ કોઠામાં જવાવાળી વાત ભદ્ર સમાજમાં કહેવી કદાચ અનુચિત લાગશે, દેવ આનંદ અને શમ્મી કપૂર જે ફિલ્મોમાં કામ કરતા તેની સામાજિક પશ્ચાદભૂમાં પણ એ બહુ સ્વીકાર્ય નહોતું. એટલે જ તો વેશપલટો કર્યો ને ! ના ભાઈ ના, આ તો પેલા બદમાશો ઓળખી ન જાય ને એટલે વેશપલટો કર્યો છે - પ્રેક્ષક તોય ઓળખી જ પાડે અને અને શરૂઆતની હરોળની બેઠકોમાં બેઠેલાં તો આવા વેશપલટા કરેલા નાયકને જેટલી વાર જુએ તેટલી વાર સિસોટીઓ પણ મારે !
હમ બેખુદીમેં તુમકો પુકારે ચલે ગયે -કાલા પાની (૧૯૫૮) | સંગીતકાર : સચીન દેવ બર્મન | ગાયક : મોહમ્મદ રફી
જેલમાં સબડતા પોતાના પિતાની ખોટી સાક્ષી પુરાવનાર તવાયફના કોઠા પર નાયક નકલી મૂછો, શેરવાની અને અચકનમાં આંટા મારે છે, તેની શાયરીની ઠઠ્ઠામશ્કરી કરી તેને ઉશ્કેરે છે અને આ ગઝલ પેશ કરે છે. સચિન દેવ બર્મન અને મોહમ્મદ રફીની જુગલબંધીમાં જે કમાલનાં ગીતો થયાં છે, તેમાં આ ગીત ટોચ પરનાં ગીતોમાં સદાબહાર રહ્યું છે.
આડ વાત :બડા કાતિલ હૈ મેરા યાર, ચીના ચીન ચુન ચીના - ચાયના ટાઉન (૧૯૬૨) | સંગીતકારઃ રવિ | ગાયક : મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોંસલે
એક ગીતનાં અનેક સ્વરૂપ'માં એક સ્વરૂપ છે, હિંદી ગીતોનાં અન્ય ભાષામાં સમાયેલાં સ્વરૂપો. તેમાં પણ ફિલ્મ જગતના બંગાળી સંગીતકારોએ તેમની મૂળ બંગાળી ધૂનને સાવ નવા જ અંદાજમાં હિંદી ફિલ્મોમાં રજૂ કરી, અને દાદ તો દેવી પડે આ ગીતકારોને જેમણે બની બનાવી ધૂન પર પ્રસ્તુત પરિસ્થિતિને અનુરૂપ દિલબાગ કરી દેતી શાયરીઓ લખી આપી.
આવો સાંભળીએ ખુદ સચીન દેવ બર્મને ગાયેલ મૂળ બંગાળી ગીત – ગૂમ ભૂલેચી નિઝુમ નિશીથે જેગે થાકી
હિંદી ફિલ્મગીતનાં અન્ય ભાષાઓમાં જોવા મળતાં આ પ્રકારનાં ગીતોને આગળ જતાં 'એક ગીતના અલગ પ્રકાર' માં એક પ્ર-પ્રકાર રૂપે અલગથી રજૂ કરીશું.
અહીં શમ્મી કપૂરે પોતના જોડિયા ભાઈનો સ્વાંગ પહેલાં રચ્યો અને તેમાં પછી આ પરિસ્થિતિમાં તો શાયરનો એક વધારે વેશ ભજવે છે. તે માટે પહેરવેશ આધુનિક ઠઠાડ્યો છે. સામે ગુંડાઓ છે, એટલે જો મારામારી કરવી પડે તો તૈયારી તો રાખવી પડે ને !
#૩# કાશ, થોડો સમય વધારે રોકાઈ શકાય તો...
હિંદી ફિલ્મોમાં આ પરિસ્થિતિ બહુ પ્રચલિત છે અને તેને કારણે બહુ ઘણાં ગીતો પણ બન્યાં છે.
અભી ન જાઓ છોડકે કે દિલ અભી ભરા નહીં - હમ દોનો (૧૯૬૨) | સંગીતકાર : જયદેવ | ગાયક : મોહમ્મદ રફી અને આશા ભોંસલે
'હજુ તો હમણાં જ શું આવ્યાં ને શું ચાલ્યાં' એવાં રૂસણાં-મનામણાંનાં ગીતોમાં આ ગીત અલગ ભાત પાડે છે.- નાયક ગીડગીડાવે, લાગણીની ધમકીઓ દે, પણ નાયિકા… ઠંડે કલેજે ભાવ ખાય.
આ ગીતમાં બે પ્રેમીજનોની વિરહની ઘડીનો તલસાટ બહુ જ માધુર્યથી રજૂ થયો છે.
આડવાત :આસાન હૈ જાના મહેફિલ સે કૈસે જાઓગે નિકલ કે દિલ સે - જંગલી (૧૯૬૧) | સંગીતકાર : શંકર જયકિશન- ગાયક : મોહમ્મદ રફી અને લતા મંગેશકર
'એક ગીતનાં અલગ સ્વરૂપ'માં એક યુગલ ગીત અને બીજું પુરુષ કે સ્ત્રી અવાજમાં એકલ ગીત હોય એવાં અલગઅલગ સ્વરૂપમાં વર્ગીકૃત કરતા આ વિશિષ્ટ પ્રકારની રજૂઆત પણ આપણે આગળ ઉપર માણીશું -
ગીતનાં પહેલાં સ્વરૂપમાં આવી રહેલ વિરહની તડપ છે, તો તેનાં બીજાં સ્વરૂપ - જહાંમેં ઐસા કૌન હૈ કે જિસકો ગમ મિલા નહીં-માં ખરેખર આવી ઊભેલી વિરહની ઘડીની લાગણીઓની ઊંડી સમજને નાયિકા નાયકના દિલમાં ઉતારે છે. આશા ભોંસલેના અવાજના લાગણીશીલ, ગંભીર ઉપયોગનાં શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણો પૈકી એક છે આ ગીત.
શમ્મી કપૂરનાં રમતિયાળપણાંને પૂરેપૂરો ન્યાય મળે તેવાં ફિલ્માંકરણની મોકળાશ કરી આપે એવી ધૂન, કાશ્મીરનાં હસીન આઉટડોરની સાથે તાલ મિલાવતી સેટ સજ્જા, કલર ફોટોગ્રાફીની કમાલ, વિરહનાં દર્દને રોમૅન્ટિક લાગણીઓની આડશમાં નાજુકાઈથી સમાવતા કાવ્યમય બોલ અને રફી-લતાના અવાજનાં આદર્શ મિશ્રણ સમું આ ગીત ૧૯૬૦ના દાયકામાં પણ '૫૦ના દાયકાની બધીજ ખૂબીઓ જળવાઈ રહેશે તેવી અપેક્ષા જગાવે છે.
#૪# પૈસા કમાવાની તરકીબો પણ અજમાવવી તો પડશે જ
'૬૦ના દાયકામાં દેવ આનંદ અને શમ્મી કપૂરની ભૂમિકાઓ 'આમ આદમી'માંથી અમીર કુટુંબના નબીરાઓ સુધીની તડકી છાંયડીઓ જોતી રહી હતી. અમીર કુટુંબના નબીરા હોવા છતાં તેમણે પૈસા તો કમાવા જ પડે તેવી પરિસ્થિતિઓના વળાંક પણ ફિલ્મોમાં જોવા મળતા.
ઝિંદગી હૈ ક્યા સુન મેરી જાન, પ્યાર ભરા દિલ મીઠી જબાં - માયા (૧૯૬૧) | સંગીતકાર : સલીલ ચૌધરી - ગાયક : મોહમ્મદ રફી
ફિલ્મમાં નાયક એટલો બેતમા દૌલતનો વારિસ છે કે સોનાના ચમચામાં જમીજમીને તે જીવનથી કંટાળી ચૂક્યો છે, એટલે એક ગરીબ બસ્તીમાં રહીને જીવનના ખરા પાઠ ભણવા માગે છે. દાલઆટાના ભાવની સમજ પડવા લાગે છે, આઈસ કુલ્ફીની લારી ચલાવીને પૈસા કમાવા પણ નીકળી પડે છે, પણ પોતાના અમીરી અંદાજમાં....
ગોવિંદા આલા રે આલા, જરા મટકી સંભાલ બ્રીજ બાલા - બ્લફમાસ્ટર (૧૯૬૩) | સંગીતકાર : કલ્યાણજી આણંદજી - ગાયક : મોહમ્મદ રફી અને સાથીઓ
આ ગીત સાંભળ્યા પછી, પહેલાંના સમયમાં ગોવિંદાઓ મટકી કેમ ફોડતા હશે તે જ બધાં ભૂલી ગયાં છે. આ ગીતને અમરત્વ બક્ષવામાં શમ્મી કપુરની અદાકારી ચડે કે મોહમ્મદ રફીની ગાયકી ચડે તેની ચર્ચા કર્યા સિવાય ગીતની ધૂનમાં ઝૂમી ઊઠીએ.
[આ લેખમાં અર્ધેથી થોડો પહેલાં વિરામ એટલા માટે પાડ્યો છે કે 'આડ વાતે' એ પહેલા ભાગમાં ગીતોનો થોડો ઉલાળ કરી દીધો છે. એટલે આ લેખનો આટલો જ રસપ્રદ બીજો ભાગ આપણે તારીખ ૧ નવેમ્બર, ૨૦૧૪ના રોજ માણીશું]
"ડસ્ટેડઑફ" પરના લેખોના અનુવાદ પ્રકાશિત કરવાની સંમતિ આપવા બદલ સુશ્રી મધુલિકા લિડ્ડલનો હાર્દિક આભાર.
- વેગુ પર પ્રકાશિત કર્યા તારીખ : ૧ નવેમ્બર, ૨૦૧૪
No comments:
Post a Comment