મહા આર્થિકસત્તાઓ/ Super Economies : નવી સદીમાં સત્તાનાં નવાં સમીકરણોનું ગતિશાસ્ત્ર

મહાઆર્થિકસત્તાઓ/ Super Economies

અમેરિકા, ભારત, ચીન અને વિશ્વનું ભાવિ

લેખકઃ રાઘવ બહ્‍લ

ISIN: 978-06-7008-812-6 ǁ પ્રકાશક: રૅન્ડમ હાઉસ ǁ કિંમત: રૂ. ૬૦૦/-

પોતાના શસ્ત્રાગારમાં એકબીજાની સામે મોં ફાડીને ઊભાં રહેલાં મહાવિનાશક શસ્ત્રોના ખડકલા કરતી મહાસત્તાઓનો હવે નથી રહ્યો, પણ આજનો સમય છે એકબીજા સાથે પ્રત્યક્ષ તેમ જ પરોક્ષ અનેક તાણેવાણે સંકળાયેલ સમાજોનો. ઊભરતાં રાષ્ટ્રોના એકબીજા સાથેનાં આર્થિક, ભૂરાજનૈતિક તેમ જ માહિતી આદાનપ્રદાનનાં જોડાણોએ વૈશ્વિક અર્થકારણને એક સક્રિય બજાર બનાવવામાં બહુ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. નવાં આર્થિક સમીકરણો ટુંકા ગાળાના રાજકીય સંબંધોને લાંબા ગાળાનાં નવાં પરિમાણોની નવી દિશાઓમાં દોરી રહેતાં હોય તેમ પણ હવે જોવા મળે છે.  કેટલાં લાંબાં અંતર સુધી આણ્વિક શસ્ત્રાગ્રને પહોંચાડી શકે તેવાં આંતરખંડિય પ્રક્ષેપાત્રો તેની પાસે છે કે શસ્ત્રાગારમાં અણુ બોંબની સંખ્યા કેટલી છે જેવાં ગઈ સદીનાં મહાસત્તાની તાકાતનાં સુચકોને બદલે હવે એકંદર ઘરેલુ ઉત્પાદનના વૃદ્ધિ દર, તેનો વૈશ્વિક અર્થકારણમાં ફાળો કે વસતીમાં યુવાનોની સખ્યા જેવાં નવાં સુચકો મહાઆર્થિકસત્તાઓની ઓળખ બનવા લાગ્યાં છે.

રાઘવ બહ્‍લનું ભાવિદર્શન ૨૧મી સદીમાં કેટલીક ગણી ગાંઠી મહા આર્થિકસત્તાઓની આણ વર્તાતી જોઈ રહ્યું છે. આ મહાઆર્થિકસત્તાઓનો વૃદ્ધિ દર ઘણો ઊંચો હશે, વૈશ્વિક એકંદર ઘરેલુ ઉત્પાદનમાં તેમનો સિંહફાળો હશે, વૈશ્વિક વેપારમાં તેમનું અગ્રેસર સ્થાન હશે, તેઓ શસ્ત્રોના ખણખણાટથી નહીં પણ આર્થિક નેતૃત્ત્વ વડે મહત્ત્વનાં પરિવર્તનો લાવવામાં સક્રિય હશે.

નવી સદીમાં સત્તાનાં નવાં સમીકરણોનું ગતિશાસ્ત્ર

બીજાં વિશ્વયુદ્ધે  વિશ્વની ભૂરાજનૈતિક ચોપાટ પર નવાં ચોકઠાંઓ ગોઠવીને મહાસત્તાઓના યુગનો નવો ખેલ આંરભી આપ્યો. ૧૯૫૦થી લગભગ ૧૯૮૦નાં અંત સુધીનો સમય સોવિયેત રાષ્ટ્રઘટક દેશો અને અમેરિકા અને તેનાં સાથી રાષ્ટ્રો વચ્ચે શીત યુધ્ધનાં વર્ષો તરીકે ઇતિહાસને ચોપડે એક મહત્ત્વનાં પ્રકરણ તરીકે જાણીતો છે.  સામ્યવાદની સામે મૂડીવાદ કે લોકશાહી જેવી રાજકીય રીતે અલગ પડતી વિચારસરણીઓ હેઠળ આણ્વિક શસ્ત્રોમાટેની હોડ તો બંને પક્ષો માટે એકબીજાંને શેહ દેવા માટે સર્વસામાન્ય મ્હોરૂં હતી. ૧૯૮૯માં બર્લિનની દિવાલના તૂટી જવા બાદ શીત યુદ્ધનાં વળતાં પાણી થઈ ગયાં. તેની સાથે સાથે દ્વિધ્રુવીય સત્તાની સાઠમારીના યુગનો પણ પડદો પડી ગયો. વીસમી સદીનાં હવે પછીનાં વર્ષોમાં અમેરિકાનો ડંકો વિશ્વની એકમેવ મહાસત્તા તરીકે રણકતો રહેવાનો હતો. 

૯/૧૧ના હુમલા અને ૨૦૦૮ના નબળાંસ્તરનાં ધીરાણો – subprime -નાં ત્સુનામી મોજાંએ અમેરિકાના પ્રથમ દરજ્જાનાં સ્થાનને ખાસ્સું હચમચાવી કાઢ્યું હતું. ૨૧મી સદીના પ્રારંભમાં BRIC(S) અર્થતંત્રોએ હવે વૈકલ્પિક આર્થિકસત્તાઓ તરીકે કાઠું કાઢવાનું શરૂ કરી દીધેલ હતું. વીસમી સદીની સત્તાની લગામ જો રાષ્ટ્રની અમલદારશાહીના હાથમાં હતી, તો તેની લશ્કરી તાકાત સામેના પર પ્રભાવ પાડવા માટેનું એક મહત્ત્વનું  પરિબળ હતું. હવે એકવીસમી સદીમાં બજારની તાકાત નવાં પ્રભાવક પરિબળ તરીકે ઊભરી રહેલ હતી, લશ્કરી તાકાતને બદલે હવે આર્થિક નૈપુણ્ય હવે  વૈશ્વિક કાર્યસૂચિ નક્કી કરવા માટેનું વધારે સક્ષમ પરિવર્તક બની રહેલ હતું. યુદ્ધજહાજો અને પ્રક્ષેપાત્રો વડે ગઈ સદીની મહાસત્તાઓ જે કંઇ સિદ્ધ કરવા માગતી હતી તે આજની મહાઆર્થિકસત્તાઓ  આર્થિક નેતૃત્વ, બહુપક્ષીય વેપાર વાર્તાવિચારણાઓ, એકબીજા સાથે વાણિજ્યની શરતો કે નાણાંવિનિમય દરથી માંડીને પર્યાવરણ નિયમન નીતિ નક્કી કરવા માટે સુધીની બાબતો માટેની સંકુલ વાટાઘાટો વડે સિદ્ધ કરવા માગે છે.

પોતાને જે જોઇએ છે તે બળજબરી કે અવેજ ચુકવણી વડે મેળવવાને બદલે આકર્ષણના ઉપયોગને જૉસેફ નૈ 'સૉફ્ટ પાવર'[1] કહે છે. આ પ્રકારના સૉફ્ટ પાવરની તાકાતને મહાઆર્થિકસત્તાઓ બરાબર પીછાણે છે અને પોતાની આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક અસ્કયામતોના પ્રભાવને બરકરાર રાખવા આ પ્રકારના સૉફ્ટ પાવરને બરાબર કામે લગાડવામાં માહિર પણ છે.

૯/૧૧ અને ૨૦૦૮ની નાણાંકીય મહામંદી પછીથી અમેરિકા તેની મહાઆર્થિકસત્તાની આર્થિક તેમ જ ભાવનાત્મક અગ્રણીની ભૂમિકા ફરી મેળવી ચૂક્યું છે. મોટા ભાગની આર્થિક કે ઉત્પાદન અને માહિતી ટેક્નોલોજીની મૂલ્ય-સાંકળની નીચેની કક્ષાને લગતી પ્રવૃત્તિઓ બીજા દેશોમાં ચલાવવા છતાં પણ અમેરિકા નેનો ટેક્નોલોજી કે ત્રી-પરિમાણીય મુદ્રણ, ડીજીટલ ઉત્પાદન સેવાઓ, અદ્યતન સૉફ્ટવેર કે સંમિશ્રિત માલસામગ્રીઓ / composite materials જેવી ઉચ્ચ ટેક્નોલોજીનાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં અમેરિકા પોતાની સરસાઈ જાળવી શક્યું છે. તે જ રીતે તેમનાં મોટાં શહેરોનાં કથળતાં જતાં માળખાંકીય સેવાઓનાં સ્તરની સુધારણા કે નવસર્જન માટે જાહેર-ખાનગી ભાગીદારીના સંયુક્ત પ્રયાસો જેવા રાજકીય સામાજિક જાહેર જીવનના કૂટ પ્રશ્નો માટે સાવ અભિનવ પ્રયોગોને ઘડી કાઢવામાં અને તેના સફળ અમલ કરવાની પહેલમાં પણ તે અગ્રેસર રહ્યું છે. તેની સામે જાપાન કે યુરોપનાં એક સમયનાં વિકસિત રાષ્ટ્રો એક યા બીજા પ્રકારના માળખાંગત નિગ્રહમાં જ અટવાતાં રહ્યાં છે.

બીજાં બધાં ઉભરતાં અર્થતંત્રોમાંથી ચીને મહાઅર્થસત્તાનું બિરૂદ અંકે કરી લેવામાં સફળતા મેળવી છે. છેલ્લાં ૪૦ વર્ષમાં પહેલી વાર ખરીદ શક્તિ સમકક્ષતા મુજબ સમાયોજિત તેનું એકંદર ઘરેલુ ઉત્પાદન અમેરિકાનાં સમકક્ષ એકંદર ઘરેલુ ઉત્પાદનને વટાવી ગયું છે. ચીનના બહુ વધારે પડતા ઝડપથી થયેલ આર્થિક વિકાસની તાજેતરમાં બહાર આવેલ કેટલીક તિરાડોએ અમેરિકા વિરૂદ્ધ ચીનની ચર્ચાની આગમાં ઈંધણ પૂરવાનું કામ કર્યું છે. અમેરિકાનાં વિશ્વ મહાસત્તા તરીકેનાં પ્રભુત્વની ચિંતાઓને મોટા ભાગના પાશ્ચાત્ય અર્થશાત્રીઓ ભારપૂર્વક નકારી જરૂર કાઢી શકે છે, પણ ચીનના પડકારને તેઓ એટલા જ ભારપૂર્વક  અવગણી નથી શકતા એ બાબતની નોંધ તો લેવી જ ઘટે.

જેમ વીસમી સદીમાં વૈશ્વિક મંચ પર યુરોપનો દબદબો રહ્યો હતો તેમ એકવીસમી સદીમાં હિંદી મહાસાગર વૈશ્વિક મંચનાં લશ્કરી કે આર્થિક ચર્ચા, વિવાદો કે વિગ્રહોનાં કેન્દ્રસ્થાને રહેશે તે બહુ સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે. છેલ્લાં ૫૦૦ વર્ષમાં પહેલી વાર વિશ્વ પરનો પ્રભાવ એશિયામાંથી ઉદ્‍ભવતો જોવા મળી રહ્યો છે.

એમ કહી શકાય કે અત્યારના આ સંજોગોમાં ભારત બહુ યોગ્ય જગ્યાએ, બહુ જ ઉચિત સમયનાં સ્થાન પર આવી ઊભું છે. રાજકીય અંતિમોના વિવાદો, ભ્રષ્ટાચાર અને  ગરીબ-તવંગર વચ્ચે વધતાં જતાં અંતર જેવાં નકારાત્મક પરિબળો[2]ની ચોટને કારણે લંગડાતાં રહેવા છતાં, ૨૦૧૪ના નરેન્દ્ર મોદીનાં નેતૃતવની સરકારને કેન્દ્રમાં મળેલા નિર્ણાયક જનમતને રાઘવ બહ્‍લ  ભારતની મહાઆર્થિક સત્તાપદની દોડમાં બહુ મહત્ત્વની, સકારાત્મક, ઘટના ગણાવે છે. ચીનના મહાઆર્થિકસત્તા તરીકેના ઉદયને કારણે, જાણ્યેઅજાણ્યે, ભારત અને અમેરિકાના વ્યૂહાત્મક દૃષ્ટિકોણ વધારે એકનજર થતા ગયા છે.

ભારતની મહાઆર્થિકસત્તાપદ ભણીની સંભાવ્ય સફરને રાઘવ બહ્‍લે પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં અલગ અલગ પ્રકરણ રૂપે કરી છે, જેનો પરિચય આપણે ૩ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૬ના રોજ કરીશું. 

---

[1] Joseph Nye on Soft Power

  

[2]  Will India become a Superpower? – Ramchandra Guha