ISO સંચાલન તંત્રવ્યવસ્થા પ્રમાણિકીકરણ સ્ટાન્ડર્ડ્સ : વ્યંગ્ય નજરે [૧]

તેના વ્યાપક અર્થમાં, માનક (સ્ટાન્ડર્ડ) એ સંબંધિત હિતધારકો વચ્ચે આપસી સહમતિથી નક્કી થયેલ ધોરણ, પ્રણાલિ કે આવશ્યકતાઓનું એક સ્વીકૃત સ્વરૂપ છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, કાંઇ પણ શી રીતે કરવું તેના સર્વસ્વીકૃત માપદંડને આપણે સ્ટાન્ડર્ડ તરીકે ઓળખીયે છીએ.

સ્ટાન્ડર્ડ્સ સામાન્યતઃ ચાર પ્રકારમાં વહેંચવાં આવતાં હોય છે -

૧.મૂળ સ્ટાન્ડર્ડ્સ - જે પારિભાષિક શબ્દો, વ્યાખ્યાઓ, એ સંદેશ વ્યવવહાર માટેની નિશાનીઓ કે પ્રતિકોને આવરી લેતાં હોય છે;

૨. ચકાસણી પદ્ધતિઓ અને વિશ્લેષણ માટેનાં સ્ટાન્ડર્ડ્સ, જેમાં પદાર્થ કે ઉત્પાદિત ચીજવસ્તુઓના ઉષ્ણાતામાન, વજન, તાકાત, જેવા ભૌતિક કે યાંત્રિક ગુણધર્મો કે તેનાં રાસાયણીક ઘટકો ને લગતાં રસાયણ કે ધાતુવિદ્યાના ગુણધર્મો જેવી બાબતોની ચકાસણીની અને ચકાસણી પરિણાંમોનાં વિશ્લેષણની પધ્ધતિઓ આવરી લેવાય છે;

3. ચોક્કસ વિગતવર્ણન (સ્પેસીફીકેશન)નાં સ્ટાન્ડર્ડ્સ, જેમાં પદાર્થ કે ઉત્પાદિત વસ્તુઓ કે સેવાઓની , સંબંધિત કાર્યમાં ઉપયોગ માટે, ગુણવત્તા, સલામતી, પ્રદૂષણનું પ્રમાણ, વસ્તુની આવરદા જેવી બાબતોને લગતા આવશ્યક ગુણધર્મો સૂચવાયા હોય છે ;

૪. સંસ્થાકીય સ્ટન્ડર્ડ્સ , જેમાં સંસ્થાને સંબંધિત કાર્ય ભૂમિકા અને તેના સંબંધો, ગૂણવત્તા પ્રતિતી અને નિયમન-ઉત્પાદન-માલહેરફેર જેવી બાબતો આવરી લેવાતી હોય છે. સંચાલન, સંપત્તિ જાળવણી, પરિયોજનાઓ કે તંત્રવ્યવસ્થા સંચાલન, નાણાંના હિસાબો અને તેનાં ઑડીટની પધ્ધતિઓ આવરી લેવાતી હોય છે.

આપણા આજના વિષયને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી આપણે આપણી ચર્ચા, સામાન્યતઃ જેમને સંચાલન તંત્રવ્યવસ્થા પ્રમાણિકીકરણ સ્ટાન્ડર્ડ્સ [ISO Management System Certification (MSCs)] તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તે પ્રકારનાં સ્ટાન્ડર્ડ્સ પૂરતી મર્યાદિત રાખીશું.એ માટે અહીં જે સામગ્રી પસંદ કરી છે તે સંચાલન તંત્રવ્યવસ્થા પ્રમાણીકરણ સ્ટાન્ડર્ડ્સ સાથે સંકળાયેલ વ્યાવસાયિક સિવાયના વાચકોને પણ રસ પડે તે મુજબની કરેલ છે.

આજના આ વિષયની પ્રેરણાનું મૂળ કારણ છે ૧૪મી ઓક્ટોબરે થતી વિશ્વ સ્ટાન્ડર્ડ દિવસ (World Standards Day )ની ઉજવણી. વિશ્વ સ્ટાન્ડર્ડ દિવસની ઉજવણીનો મુખ્ય આશય આંતરરાષ્ટ્રીય સ્ટાન્ડરડ તરીકે પ્રકાશિત થતાં તકનીકી સમજૂતીઓને ફળીભૂત કરવામાં યોગદાન આપતાં આ ક્ષેત્રનાં હજારો નિષ્ણાતોના પરિશ્રમની કદર કરવાનો હોય છે.

દર વર્ષે આ દિવસની ઉજવણી માટે એક થીમ નક્કી કરવામાં આવે છે. વિશ્વ સ્ટાન્ડર્ડ દિવસ -૨૦૧૯ માટે 'વૈશ્વિક મંચનાં ઘડતરમાં વિડીયો સ્ટાન્ડર્ડ્સ - Video standards create a global stage' છે. આ સ્ટાન્ડર્ડ્સને કારણે વૈશ્વિક નેટવર્ક્સમાં વિડીયોનો પ્રતયયન અને દસ્તાવેજીકરણ માટે ઉપયોગ એક આવશ્યક અંગ બની રહેલ છે. બળી કોઈ પણ સાધન કે કોઈ પણ ઓપરેટીંગ સિસ્ટમમાં આ સ્ટાન્ડર્ડ્સને અનુરૂપ બનેલ વિડીયો આસાનીથી જોઈ શકાય છે. વિડીયો તૈયાર કરવાની કે તેનાં ડિજિટલાઈઝેશનની તકનીકોમાં થતા સુધારાઓ પણ તે પહેલાં બનેલ વિડીયોને બીનઉપયોગી ન કરી દે વ્યવસ્થા પણ આ સ્ટાન્ડર્ડ્સમાં આવરી લેવાતી હોય છે.

આજે અને આવતી કાલે આપણે અવનવાં સર્જનો કરતાં રહીએ તે માટે એકબીજાં સાથે મળીને કામ કરવું પડે. સાથે કામ કરવું હોય એટલે પહેલી આવ્શ્યકતા બને છે એકબીજાંને સમજવાની. જ્ઞાન અને અનુભવોની આપલે થવી જોઈએ. આ બધાં માટે બધંને સમજણ પડે એવી એક ભાષ જોઈએ. ISO સંસ્થા દ્વારા પ્રકાશિત થતાં ઐચ્છિક આંતરરાષ્ટ્રીય સ્ટાન્ડર્ડ્સ આ દિશામાં નક્કર પાયારૂપ ભૂમિકા ભજવે છે.[1]

[૧]

આટલી પશ્ચાદભૂમિકા તૈયાર થયા પછી હવે આપણે આપણા મુખ્ય વિષય તરફ વળીએ.

વ્યંગ્યચિત્ર મૂળે તો ચિત્રકળામાં હાસ્યના હળવા રસની રેખાઓથી નિપજતાં ચિત્રો કાર્ટુન્સ તરીકે ઓળખાય છે. સ્ટાન્ડર્ડ્સના ગંભીર વિષય પણ વ્યંગ્યચિત્રકારની નજ઼રમાંથી છટકી નથી શક્યો.. સ્ટાન્ડર્ડ્સને લગતાં વ્યગ્યચિત્રોને ત્રણ કક્ષામાં વહેંચી શકાય.

પહેલો પ્રકાર છે, સ્ટાન્ડર્ડના વિષયનો પરિચય કરાવતાં વ્યંગ્યચિત્રો, જેવાં કે 

ISO માટે આ પ્રકારનાં ચિત્રકળાનાં કામ કરતાં કળાકાર પૈકી એક વ્યંગ્યચિત્રકાર,એલેક્ઝાનૅ રોઝાનું કહેવું છે કે, થોડીક કલ્પના અને થોડું હાસ્ય મેળવવાથી તકનીકી સ્ટાન્ડર્ડનાં માનવીય પાસાંને, મોટા ભાગે, કાર્ટુન્સ અને રંગબેરણ્ગી ચિત્રો દ્વારા સમજાવી શકાય છે.

સ્ટાન્ડરડ્સને લગતાં વ્યંગ્યચિત્રોનો બીજો પ્રકાર છે સ્ટાન્ડર્ડનાં વસ્તુને સરળતાથી સમજાવવા માટે તૈયાર કરાતી તાલીમી સામગ્રીઓમાં પ્રયોજાતાં વ્યંગ્ય ચિત્રો, જેવાં કે-

Source credit: ISO Training Institute

સ્ટાન્ડર્ડ્સના અમલથી થનારા લાભને વ્યાપક સ્તરે પ્રચલિત કરવા તૈયાર કરાંતાં પોસ્ટર્સમાં પણ વ્યંગ્યચિત્રકળાની મદદ લેવામાં આવે છે -

અહીં નીચે રજૂ કરેલ એક પોસ્ટરમાં 'નવાં સ્ટાન્ડર્ડ નવા આઈડીઆમાં રૂપાતર થાય છે - એ વિચારને સમજાવાયો છે. પોસ્ટરની નીચે જે લખાયું છે - એક વાર હાલનાં કામને નવી રીતે કરવાના રસ્તા ખોળી કાઢ્યા પછી અમે તેમને અમારી ગુણવત્તા તંત્રવ્યવસ્થામાં વણી લઈએ છીએ. ISO 9001 ના માળખાંનાં પાયા પર અમે અમારી તંત્રવ્યવસ્થાનું મકાન ચણીએ છીએ. - તેને આ ચિત્ર વડે સમજાવાયું છે.

Source credit © Richard Duszczak

ત્રીજો પ્રકાર છે આપણો સહુનો જાણીતો -માનીતો સ્ટાન્ડર્ડ્સ વિશે હાસ્ય અને કટાક્ષ વેરતાં ચિત્રોનો. આ કટાક્ષ સાવ હળવા, સુક્ષ્મથી લઈને સોંસરવા ઉતરી જાય એવા તિક્ષ્ણ સુધીની કક્ષાના પણ હોય છે. જોકે આ કટાક્ષની પાર થઈને જોઈ શકનાર સ્ટન્ડર્ડ્સનાં કાર્યક્ષેત્ર સંકળાયેલ વ્યાવસાયિક એ બધાં વ્યંગ્ય ચિત્રોમાંથી સ્ટાન્ડર્ડના અમલ સમયે શું કરવું, કે ન કરવું, જોઈએ તેવો સ્પષ્ટ સંદેશ પણ જરૂરથી મેળવી શકે  છે.  અહીં આપણે એવાં ચિત્રોને આજે જોઈશું જેમાં આ  દિશા સંકેત અભિપ્રેત હોય.  

+    +    +     +    +

પાંચ પ્રજ્ઞાચક્ષુઓ પોતપોતાની 'દૃષ્ટ'એ હાથીનું વર્ણન કરે છે તે જાણીતી બોધકથાને રૂપક તરીકે રજૂ કરતું આ ચિત્ર છે. સ્ટાન્ડર્ડને દરેક હિતધારક પોતપોતાના દૃષ્ટિકોણથી મૂલવે છે, એવો સંદેશ જણાવવા આ ચિત્રનો ઉપયોગ કરાતો હોય છે.  આ જ ઉદાહરણ વડે સંસ્થાની કામગીરીના સંદર્ભમાં સંભવિત તકો અને જોખમો વિશે પણ એક જ સંસ્થામાં, જૂદાં જૂદાં સ્તરે,કામ કરતાં લોકો અલગ અલગ દૃષ્ટિએ વિચારે છે એવું પણ સમજાવાતું હોય છે.

+    +    +     +    +

દરેક દેશનું પોતપોતાનું સ્ટાન્ડર્ડ હોય તે તો સમજાય પણ ઘણી વાર તો એક જ વિષય માટે એકથી વધારે સ્ટાન્ડર્ડ અપણ જોવા મળતાં હોય છે. તો વળી, ઘણી વાર લોકો બદલતા જતા સંદર્ભને અનુરૂપ પોતાનાં ધોરણો - સ્ટાન્ડર્ડ્સ - પણ બદલતાં રહે છે. આમ થવા પાછળ એક કારણ આ હોઈ શકે !

Source credit: https://xkcd.com/927/

આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે, એક સર્વસામાન્ય સ્ટાન્ડરડની જરૂર વૈશ્વિકીકરણ પ્રવેગમાન બનતું ગયું તેમ તેમ અનુભવાતી ગઈ, જેમાંથી જન્મ થયો ISO સંસ્થાનો, જે આ પ્રકારનાં આંતરરાષ્ટ્રીય સ્ટાન્ડર્ડ તૈયાર કરીને પ્રકાશિત કરવાનૂં કાર્ય કરે છે. અત્યાર સુધી દ્વારા ૨૨,૮૧૨ સ્ટાન્ડર્ડ્સ પ્રકાશિત કરાઈ ચૂક્યાં છે.

+    +    +     +    +

કેટલાંક વ્યાવસાયિકો માટે  સ્ટાન્ડર્ડ (મહદ અંશે ગલતફહમીમાં) પથ્થર પરની લકીર જેમ અફર, આખરી, શબ્દ હોય છે !

Source credit: ISO Standards – The backlash Martin Wakeman

                                                 +    +    +     +    +

સ્ટાન્ડર્ડ વિકસાવવા માટેનો મુખ્ય આશય તે ખુબ સરળતાથી સમજી શકાય તેમ કરવાનો કે શક્ય તેટલાં ઓછાં જૂદાં અર્થઘટનો ન થાય તેમ લખવાનો હોય છે. પણ વાસ્તવમા< જેમ જેમ સમય વિતતો જાય તેમ તેમ તેને લગતા "નિષ્ણાતો (!)"ના હાથે તે વધારેને વધારે ક્લિષ્ટ સ્વરૂપે રજૂ થાય છે અને (કમનસીબે) અમલ પણ થાય છે.

Source credit: Summarized ISO Standards = Levi Roundy

કોઈ પણ વિષય પર સૌથી વધારે વેધક કટાક્ષ જોવા હોય તો ડિલ્બર્ટનાં કાર્ટુન્સની સફરે નીકળી પડવું જોઈએ. (ડિલ્બર્ટનાં કાર્ટુન્સ એ ખુદ અલગ ચર્ચાનો વિષય છે.) આપણે અહીં કેટલાંક પ્રતિનિધિ કાર્ટુન્સ પસંદ કર્યાં છે.

પહેલી પટ્ટીમાં તંત્રવ્યવસ્થાના સંચાલક તેમના સાથીઓને તંત્રવ્યવસ્થનાં પ્રમાણિકીકરણ માટે તૈયારીઓ કરવા વિશે સમજાવી રહેલ છે. એ માટે દરેક વ્યક્તિએ પોતપોતાના ક્ષેત્રની કામગીરીને લગતો દસ્તાવેજ તૈયાર કરવાનું તેઓ કહે છે. તેઓ ભારપૂર્વક કહે છે કે એ દસ્તાવેજ નિરસ, ઢંગધડા વગરનો, ગાડો હોવો જોઈએ.તે બધાંને તેમના પ્રતિભાવ માટે મોકલીશું. જોકે મોટા ભાગનાં તો તેના મરી ગયેલાં રેકૂનથી વધારે ધ્યાન નહીં આપે.

બીજી સ્ટ્રીપમાં કોફી મશીન પર ઓળખ સ્ટીકર લગાડનાર અને કોફી મશીનનો ઉપયોગ કરનારનાં રૂપક દ્વારા કરવા ખાતર કરાતાં દસ્તાવેજીકરણ તરફ દિશા નિર્દેશ છે.

આ સ્ટ્રીપમાં પ્રમાણિકીકરણ પ્રક્રિયાના ભાગ રૂપે થતાં ઑડીટ પર કટાક્ષ છે. સંસ્થામાં કામ કરતાં લોકોની ક્ષમતામા, અને દેખાવમાં (જેની સાથે મૂળ વિષયને કોઈ સંબંધ નથી !) ભલે કાચાં પડતાં જણાય પણ તેઓ તેને બહુ આસાની આઘુંપાછું કરી શકે છે, એટલે ઑડીટનું પરિણામ તો ધાર્યુ જ - સુંદર પ્રમાણપત્ર -માં જ આવે છે.

પ્રમાણીકરણ અને વાસ્તવિકતા વચ્ચે કેટલું અંતર હોય છે તે આ સ્ટ્રીપ દર્શાવે છે. જેમ કોઈ મોંધેર અમહેમાની મુલાકાત પૂરતું સામાન્યપણે અસ્તવ્યસ્ત પડ્યાં રહેતાં ઘર  ચોક્ખુંચણાક કરી રખાતું હોય છે તેમ અહીં પણ બધાં ગરબડીવાળા દસ્તાવેજોને સંતાડી(ને બાળી નાખવા સુધ્ધાં) મુકવાનો બાવા આદમથી ચાલ્યો આવતો રસ્તો અપનાવાઈ રહ્યો છે.

અહીં કંપનીનાં મૅનેજમૅન્ટની ગુણવત્તા કરતાં ISO પ્રમાણપત્રને વધારે મહત્ત્વ આપતાં લોકોને હડફેટે લેવામાં આવ્યાં છે.  પુરવઠાકાર્નાં ઉત્પાદનોની ગુણવત્તા સારી હોવાનું સ્વીકારવા છતાં પણ ISO પ્રમાણપત્ર વગર તેમને કામ નહીં આપી શકાય એવું જણાવનાર સંચાલક પર પુરવઠાકાર ભારોભાર કટાક્ષ સાથે હાસ્ય વેરે છે.

source: http://dilbert.com/strips/comic/1996-10-04/)

અહીં લીધેલાં દરેક કાર્ટુનનો પરોક્ષ સંદેશો  સંચાલન તંત્રવ્યવ્સ્થાની અસરકારકતા સિધ્ધ કરવા ISO   સંચાલન તંત્રવ્યવ્સ્થા સ્ટાન્ડર્ડ જેવાં સાધનનો દુરુપયોગ કેમ ન કરવો તે જ રહેલ છે.

+    +    +     +    +

સ્ટાન્ડર્ડ્સના અમલને એટલું જટિલ, યાંત્રિક અને તુમારશાહીગત કરી મૂકવામાં આવે છે કે 'આપણો ધાર્યો ઉદ્દેશ્ય સિધ્ધ થતો હોય તો સ્ટાન્ડર્ડને મૂકો પૂળો' જેવી મનોવૃતિ ન પ્રસરે તો જ નવાઈ !

Source credit: gnurf

+    +    +     +    +

સંચાલન તંત્રવયવ્સ્થા માટેનાં ISO સ્ટાન્ડર્ડ્સના માળખા અનુસાર પોતાની તંત્રવ્યવસ્થાનું આયોજન કરનાર, અમલ કરનાર,કે પ્રમાણિકીકરણ માટે ઓડીટ કરનાર વ્યાવસાયિકોના મનમાં આ બધા પ્રયાસોને પરિણામે નિપજતી તંત્રવ્યસ્વ્સ્થા સંસ્થાના વ્યાપાર હેતુ સાથે, તેના વ્યૂહાત્મક દિશાનિર્દેશન માટે અને સંસ્થાએ સામનો કરવાં પડતાં જોખમો અને તકો સાથે સફળતાથી કામ લેતા રહેવામાં આ પ્રમાણિકીકરણ કેટલી હદે અસરકારક રહે છે તે બાબતના સવાલ તો હંમેશાં સજાગ રહેવા જોઈએ. સંસ્થાનાં વ્યાપક હિતધારકોની અપેક્ષાઓની એરણે જો સંસ્થા પોતાના લાંબા ગાળાના હેતુઓ સફળતાપૂર્વક સિધ્ધ કરવામાં ખરી ન ઉતરવાની હોય તો આ પ્રમાણપત્રોનું કોઈ મૂલ્ય નથી રહેતું. 

આ પ્રકારની સકારાત્મકતા તેમજ લાંબા ગાળાના પરિણામો અને માનવીય અભિગમને કેન્દ્રમાં રાખતાં સ્ટાન્ડર્ડ્સનાં નવાં માળખાંની આવશ્યકતાને ધ્યાનમાં રાખીને ૨૦૧૨માં ISO દ્વારા ઉચ્ચ સ્તરીય માળખાં તરીકે ઓળખાતી ISO નાં સ્ટાન્ડર્ડ્સ લખવાની નવી માર્ગદર્શિકા અમલમાં આવી. તે પછી સુધારાતેલાં જૂનાં, કે પહેલી જ વાર પ્રકાશિત થતાં નવાં,  આ ઉચ્ચ સ્તરીય માળખાંને અનુસરીને જ તૈયાર થશે. તેમાંથી નિપજતાં સ્ટાન્ડર્ડ્સ વધારે સકારાત્મક, ભવિષયની સંભાવનાઓને વધારે મહત્ત્વ આપતાં અને સંસ્થા સામનો કરવાની તકો અને જોખમો વિશે પહેલેથી છેલ્લે સુધી વિચારતાં બનવા લાગ્યાં છે.

૨૦૧૨ પહેલાં

૨૦૧૨ બાદ

Source credit: https://www.enms-doc.com/index31.html

+    +    +     +    +

૨૭-૧૦-૨૦૧૯ના પ્રકાશિત થનારા આ લેખના બીજા ભાગમાં સ્ટાન્ડર્ડ્સ વિષે વિવિધ દૃષ્ટિએ પ્રયોજાયેલા કટાક્ષને જ કેન્દ્રમાં રાખતાં વ્યંગ્યચિત્રોની વાત કરીશું.

---

[1] Dare to dream BIG: Standards empower innovators