હેમંત કુમાર જન્મશતાબ્દી સ્મરણાંજલિ …. મગર હમ તુમ્હારે રહેંગે - અંક - ૫ :: હેંમંત કુમાર - ૧૯૬૦ પછી - હિંદી ફિલ્મોમાં સંગીતકારની ભૂમિકામાં - યા દિલકી સુનો….યા મુઝકો કુછ કહને દો

૧૯૬૦ સુધીમાં હેમંત કુમાર સંગીતકાર તરીકે પોતાનું સ્થાન જરૂર બનાવી શક્યા હતા, પરંતુ હિંદી ફિલ્મ જગતનાં એ સમયનાં પહેલી હરોળનાં નિર્માણ ગૃહોમાંથી કોઈ ચોક્કસ સંસ્થા સાથે કાયમી સંગીતકાર તરીકે તેમને સ્થાન નહોતું મળ્યું. બીજી તરફ બંગાળી ફિલ્મ જગતમાં તેમને સફળતા મળવા લાગી હતી. આમ, હિંદી ફિલ્મ સંગીતને  પસંદગી આપવાની વ્યાવસાયિક પ્રથામિકતા તેઓ ધરાવતા હોવા છતાં તેમના માટે હિંદી અને બંગાળી બન્ને ફિલ્મ જગતમાં હાજર રહેવું અનિવાર્ય નીવડી રહ્યું હતું. 

 આપણે આ પહેલાં જોયું કે તેમણે પોતાનાં જ નિર્માણ ગૃહના નેજા હેઠળ ફિલ્મો બનાવવાનો એક એવો વિક્લ્પ સ્વીકારાયો જે અન્ય કોઈ સંગીતકારે પ્રયોજ્યો નથી. પોતે નિર્માણ કરેલી આઠ ફિલ્મો ઉપરાંત,   ૧૯૬૦ પછી હેમંતકુમારે અન્ય નિર્માતાઓની દસ ફિલ્મો માટે સંગીત નિદર્શન સંભાળ્યું. આ દસ ફિલ્મોમાં તેમણે બધું મળીને ૫૮ ગીતોની રચના કરી. ક્યાંક ફિલ્મના વિષયની જરૂરિયાત, ક્યાંક ફિલ્મના નિર્માતાના કે ફિલ્મનાં મુખ્ય અભિનેતાઓના આગ્રહો કે ક્યાંક વાણિજ્યિક મજબુરીઓને જેવાં પરિબળોને પરિણામે હેમંત કુમારે ખુદ માત્ર  આઠ જ ગીત ગાયાં, જેમાંથી પાંચ તેમનાં સૉલો અને ત્રણ યુગલ ગીતો છે.

આજે આપણે હેમંત કુમારે ૧૯૬૦ પછી સંગીતબધ્ધ કરેલ અન્ય નિર્માતાઓની દસ ફિલ્મનાં એક એક મહત્ત્વનાં ગીતને યાદ કરીશું, જ્યાં સુધી શક્ય હશે ત્યાં સુધી આપણે હેમંત કુમારના સ્વરમાં ગવાયેલ ગીતને જ પહેલી પસંદગી આપીશું. જે ફિલ્મમાં તેમનું એક પણ ગીત નહી હોય ત્યારે બીજાં ગાયકનાં ગીતની વાત કરીશું.

અન્ય નિર્માતાઓ માટે સંગીતબધ્ધ કરેલી ૧૯૬૦ પછીની ફિલ્મોમાં ગુરુ દત્તની 'સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ' હેમંત કુમારનાં સંગીત વિશ્વનું એક બહુ જ મહત્ત્વનું સીમાચિહ્ન છે. ગુરુ દત્તની 'પ્યાસા' (૧૯૫૭) અને ‘કાગઝ કે ફૂલ’ (૧૯૫૯)માં સચિન દેવ બર્મન સંગીતકાર હતા. પરંતુ એસ ડી બર્મન અને સાહિર લુધ્યાનવીના અહંના ટકરાવને કારણે 'કાગઝ કે ફૂલ'નાં ગીતો કૈફી આઝમીએ લખ્યાં. તે પછીની ગુરુ દત્તની ફિલ્મ 'ચૌદહવી કા ચાંદ' નું (૧૯૬૦)નું સામાજિક પરિપ્રેક્ષ્ય મુસ્લિમ સમાજનું હતું એટલે તેમાં સંગીતકાર તરીકે રવિ અને ગીતકાર  તરીકે શકીલ બદાયુનીએ ગીત-સંગીત વિભાગ સંભાળ્યો. હવે 'સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ' ફરીથી પૂર્ણતઃ બંગાળી પૃષ્ઠભૂમિકાની વાર્તા હતી. એસ ડી બર્મનની તબિયતનું પહેલાં થોડું નરમ રહેવુ, પછી વિદેશની કન્સર્ટ સફર માટે દેશની બહાર રહેવું જેવાં કારણોસર એસ ડી બર્મનની ઉપલ્બધિની અનિશ્ચિતતાને પરિણામે ગુરુ દત્તની સ્વાભાવિક પસંદ હેમંત કુમાર હતા. બરાબર એ સમયે જ હેમંત કુમારનાં પોતાનાં નિર્મણની પહેલી ફિલ્મ 'બીસ સાલ બદ' પણ ખુબ મહત્ત્વના તબક્કે પહોંચી ચુકી હતી. વળી ગુરુ દત્ત કોઈ પણ ફિલ્મ કે કલાકારને ક્યારે પણ છોડી દેવા માટે જાણીતા હતા . આ બન્ને કારણોસર હેમંત કુમાર 'સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ' કરવા માટે પહેલાં તો રાજી નહોતા. પણ ગુરુ દત્તે તેમને આ બન્ને બાબતે હૈયાધારણ આપી એટલે હેમંત કુમારે ફિલ્મ સ્વીકારી. તે દરમ્યાન શકીલ બદાયુની પણ હેમંત કુમાર સાથે 'બીસ સાલ બાદ'માં કામ કરી રહ્યા હતા, એટલે તેમની પણ પહેલી પસંદ શકીલ બદાયુની હતા.

ગુરુ દત્તની ફિલ્મ હતી એટલે મુખ્ય અભિનેત્રી માટે પાર્શ્વ ગાયિકા તરીકે ગીતા દત્ત જ સ્વાભાવિકપણે પસંદગી પામે. ગીતા દત્તના સ્વરમાં ફિલ્મમાં ત્રણ ગીતો હતાં - 'કોઈ દૂર સે આવાઝ દે' ફિલ્મનાં શીર્ષ ગીત તરીકે ફિલ્માવાયું. 'ન જાઓ સૈયાં છુડાકે બૈયાં કસમ તુમ્હારી મૈં રો પડુંગી' એ સમયના બંગાળી ભદ્ર સમાજની વહુઓની લાક્ષણિક વેદનાનું પ્રતિબિંબ હતું, જેને છોટી બહુએ બહુ જ ક્રાંતિકારી ઉપાય અજમાવીને પોતાની તરફેણમાં ફેરવવા કોશીશ કરે છે તેની આંતર્‍વેદનાને મૂર્તિમંત કરે છે. એ પ્રયત્નો સફળ દેખાતા જણાય છે ત્યારે છોટી બહુ હવે પોતાના પતિની સાથે આખી રાત સંગાથ થશે તેની ખુશીમાં સોળ શણગાર સજી રહી છે. એ સમયના ભાવને પિયા ઐસો જિયામેં સમાય ગયો રે કી મૈં તનમન કી સુધબુધ  ગવાં બૈઠીમાં વ્યક્ત થાય છે.

ફિલ્મનું બીજું મુખ્ય સ્ત્રી પાત્ર 'જબા'નું છે.જે વહીદા રહેમાને એટલી ખૂબીથી ભજવ્યું છે કે એ વર્ષ માટે શ્રેષ્ઠ સહાયક અબિનેત્રીના ફિલ્મફેર ઍવૉર્ડ માટે તેમને નામાંકિત પણ કરાયા હતાં. જબાની લાક્ષણિક યુવા અલ્લડતાને ન્યાય આપી શકાય એ માટે ભંવરા બડા નાદાન માટે હેમંત કુમારે આશા ભોસલેનો સ્વર પસંદ કર્યો. એ એક ગીત આશા ભોસલેનું હતું એટલે હવે જબાનાં પાત્ર માટે કરૂણ ભાવનું ગીત મેરી બાત રહી મેરે મનમેં કુછ કહ ન શકી ઉલઝનમેં પણ આશા ભોસલેએ જ ગાયું.

ફિલ્મમાં જમીનદારોના પુરુષ વર્ગ માટે રાત તવાયફને કોઠે ગાળવી એ એક મોભાની વાત દર્શાવાઈ છે એટલે તવાયફના મુજરાનાં ગીતોનું પણ આગવું સ્થાન હોય એ સ્વાભાવિક છે. એમાનું એક ગીત હતું મેરી જાં ઓ મેરી જાં અચ્છા નહીં ઈતના સિતમ. આશા ભોસલેના સ્વરમાં ફિલ્માવાયેલું આ ગીત પ્રમાણમાં ઓછું લોકપ્રિય થયું, પણ મુજરાની સંસ્કૃતિને ગીતમાં પુરો ન્યાય મળ્યો છે.

આડવાત - આ ગીત ફિલ્મમાં બિમલા કુમારી પર ફિલ્માવાયું છે. આ એ જ અભિનેત્રી છે જેમણે 'બરસાત' (૧૯૪૯)માં હવામેં ઉડતા જાયે મોરા લાલ દુપટ્ટા મલમલકા પરદાપર ગાયું હતું !

ફિલ્મમાં 'સાકિયા આજ મોહેં નીંદ નહીં આયેગી' એ માત્ર મુજરા ગીત નથી પણ ફિલ્મની વાર્તાનો એક મહત્ત્વનો પ્રસંગ પણ છે. ‘સાહિબ બીબી ઔર  ગુલામ’નાં બંગાળી સંસ્કરણ 'સાહિબ બીબી ગોલામ" (૧૯૫૬)માં પણ એ પ્રસંગે એક ગીત - પનિયા ભરન કૈસે જાઉં,કંકર મોહે લાગે (ગાયિકા સંધ્યા મુખર્જી- સંગીતકાર રોબીન ચેટર્જી) - મુકાયું છે. 'સાકિયા મુઝે નીંદ નહી આયેગી' હિંદી ફિલ્મોમાં મુજરા પ્રકારનં ગીતોમાં ઉત્કૃષ્ટ ગીતોમાં અગ્ર હરોળનું સ્થાન ધરાવે છે.

'મા બેટા' (૧૯૬૨) તસ્વીરીસ્તાન પ્રોડક્શનની કુલદીપ સહગલ નિર્મિત અને લેખરાજ ભાખરી દ્વારા દિગ્દર્શિત એક સામાજિક ફિલ્મ હતી. પ્રસ્તુત ગીત પરદા પર અમિતા અને મનોજ કુમારે ગાયું છે. જો કે ગીત પરદા પર જોવા કરતાં એમને એમ જ સાંભળવાથી પણ ગીતનું માધુર્ય માણી શકાય છે.

મોહબ્બત જિસકો કહતે હૈ વો ઈક ધડકન પુરાની હૈ - હેમંત કુમાર, લત મંગેશકર – ગીતકાર: પ્રેમધવન

એ પછી હેમંત કુમારે 'બીન બાદલ બરસાત' (૧૯૬૩)નું સંગીત નિદર્શન કર્યું. આ ફિલ્મનું નિર્માણ ઉત્તમ ચિત્રનાં બૅનર હેઠળ એન સી સિપ્પી, ઉત્તમ કુમાર અને આર એસ અંબવાનીએ કર્યું હતું ફિલ્મના દિગ્દર્શક જ્યોતિ સ્વરૂપ હતા. બિશ્વજીત અને આશા પારેખની મુખ્ય ભૂમિકા ધરાવતી આ ફિલ્મ પણ એક રહસ્ય થ્રિલર ફિલ્મ હતી. હેમંત કુમારે ફિલ્મમાં એક બાર જરા ફિર કહ દો, ઝિંદગી કિતની ખુબસુરત હૈ (લતા મંગેશકરના સ્વરમાં પણ) અને જબ જાગ ઉઠે અરમાન તો કૈસે નીંદ આયે એમ, શકીલ બદાયુનીએ લખેલ, ત્રણ ગીતો વિશ્વજીત માટે ગાયાં છે.

'દો દિલ' (૧૯૬૫) એન સી સિપ્પીનાં બેનર ઉત્તમ ચિત્ર હેઠળ બનેલી ફિલ્મ હતી, જેનું દિગ્દર્શન હૃષિકેશ મુખર્જીએ સંભાળ્યું હતું. 'કોહરા' પછીની બિશ્વજીતની બધી જ હિંદી ફિલ્મો ‘શેહનાઈ’, ‘કૈસે કહું’, ‘એપ્રિલ ફૂલ’ વગેરેમાં અન્ય સંગીતકારોએ મોહમ્મદ રફીના સ્વરનો જ બિશ્વજીત માટે બહુ સફળતાથી પ્રયોગ કર્યો હતો કદાચ તે કારણે, બિશ્વજીત અને રાજશ્રીની મુખ્ય ભૂમિકા ધરાવતી આ ફિલ્મમાં બિશ્વજીત પર ફિલ્માવાયેલાં બધાં ગીતો મોહમ્મદ રફીએ ગાયાં છે. જોકે આ ગીત તો મોહમ્મદ રફી માટે જ રચાયું હોય એમ જ લાગે.

તેરા હુસ્ન રહે મેરા ઈશ્ક઼ રહે, તો યે સુબહ યે શામ રહે ના રહે - ગીતકાર કૈફી આઝમી

ફિલ્મમાં કદાચ ગીત બે ભાગમાં આવતું હશે એટલે તેમાં

જો નિગાહ ઉઠી તો પયામ મિલા

.…   ….. …..  …..

જો નિગાહ ઝુકી તો સલામ મિલા

.…   ….. …..  …..

ઈસી વક્ત બુઝા દે દિલકી લગી

.…   ….. …..  …..

યે પયામ સલામ રહે ના રહે

                        એ મુજબના એક આખા જૂદા અંતરા સાથે પણ આ ગીત સાંભળવા મળે છે.

ઓ પી ગઢોક અને બી એસ ચૌધરીનાં જીસી ફિલ્મ્સના બેનર હેઠળ બનેલી, મોહિન્દર સબ્બરવાલ દ્વારા દિગ્દર્શિત  સન્નાટા (૧૯૬૬) પણ એક રહસ્ય થ્રિલર હતી. અનિલ ચેટર્જી અને તનુજાની મુખ્ય ભુમિકા સાથેની ફિલ્મમાં કુલ પાંચમાંથી ત્રણ ગીત લતા મંગેશકરનાં સૉલો અને એક હેમંત કુમાર અને લતા મંગેશકરના સ્વરમાં અલગ અલગ સમયે ગવાયું હોય એવાં જોડીયાં વર્ઝનવાળું એક ગીત હતું.

બસ એક ચુપ સી લગી હૈ, નહીં ઉદાસ નહીં, કહીં પે સાંસ રૂકી હૈ, નહીં ઉદાસ નહી – ગીતકાર: ગુલઝાર

એલ બી લછમન દ્વારા નિર્મિત અને હૃષિકેશ મુખર્જી દ્વારા દિગ્દર્શિત 'અનુપમા' (૧૯૬૬) ધર્મેન્દ્ર અને શર્મિલા ટાગોરને બિનગ્લેમરસ ભૂમિકામાં રજૂ કરવા છતાં સારી એવી સફળ રહેલી ફિલ્મ હતી. એલ બી લછમન ઉત્કૃષ્ટ ફિલ્મોના જાણીતા નિર્માતા હતા. અનાડી (૧૯૫૫), મેમ દીદી (૧૯૬૧)) અને અસલી નકલી (૧૯૬૩)માં તેઓ હૃષિકેશ મુખર્જીને દિગ્દર્શન સોંપી ચુકેલા હતા. ફિલ્મનાં લતા મંગેશકરના સ્વરમાં ગવાયેલ ધીરે ધીરે મચલ અય દિલ-એ-બેક઼રાર અને કુછ દિલને કહા ખુબ લોકપ્રિય થયેલાં. 'સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ' (૧૯૬૨)માં છેલ્લાં દૃશ્યોમાં હેમંત કુમારે ગાયેલું એક ગીત 'સાહિલ કી તરફ કશ્તિ લે ચલ' છેલ્લે પડતું મુકાયું હતું. અહી હેમંત કુમાર એ જ ધુનનો ફરી ઉપયોગ કરે છે.

યા દિલકી સુનો દુનિયાવાલોં યા મુઝકો અભી ચુપ રહને દો – ગીતકાર: કૈફી આઝમી

૧૯૬૮માં રજૂ થયેલી દો દુની ચાર બિમલ રોય પ્રોડક્શન્સની ફિલ્મ હતી જેને બિમલ રોયના સહાયક દેબુ સેને દિગ્દર્શિત કરેલી. કિશોર કુમાર અને આસિત સેનને શેક્સપીઅરનાં નાટકનાં 'કોમેડી ઑફ એરર્સ'નાં જોડીયાં બાળકોની બે જોડીમાં રજૂ કરતી આ ફિલ્મ થોડી અપરિપક્વ માવજતને કારણે ધારી અસર ન કરી શકી હતી. હેમંત કુમારે ફિલ્મમાં તનુજાનાં પાત્ર માટે પોતની દીકરી રાનુ મુખર્જીના સ્વરને પાર્શ્વ ગાયક તરીકે પ્રયોજ્યો હતો.

ઐસે ગુસ્સા ન કિજિયે હઝૂર – ગીતકાર: ગુલઝાર

આડ વાત - ૧૯૮૦માં ગુલઝારે આ જ વાર્તા પરથી સંજીવ કુમાર અને દેવેન વર્માની જોડીયાં બાળકોની જોડી બનાવીને 'અંગૂર' બનાવી હતી.

હેમંત કુમારનાં સંગીત માટે જાણીતી થયેલ હિંદી ફિલ્મોનો સમયકાળ ખરેખર તો અહીં જ સમાપ્ત થઈ ગયેલો ગણાય. તે પછી 'ઉસ રાત કે બાદ’ (૧૯૭૦), તેમના જ પુત્ર દ્વારા નિર્મિત દો લડકે દોનો કડકે (૧૯૭૯) અને ત્યાગી ફિલ્મ્સ દ્વારા નિર્મિત 'લવ ઈન કેનેડા' (૧૯૭૯) એમ ત્રણ ફિલ્મોમાં હેમંત કુમારે સંગીત આપ્યું. જોકે  એ ફિલ્મો સાથે એ ફિલ્મોનું સંગીત પણ વિસરાઈ ચુક્યું છે.

મેરી આવાઝ કિસી શોરમેં ગર ડૂબ ગઈ - ઉસ રાત કે બાદ (૧૯૭૦ )- ગીતકાર: ગુલઝાર

હેમંત કુમારે રહસ્યમય ગીતની રચના પોતાના સ્વરમાં કરી છે, પણ હવે હેમંત કુમારનો  સ્પર્શ ગીતમાં અનુભવાતો નથી.

હમ કો દેના હે ધરતી મા બસ યે વરદાન તુમ, તેરે આંચલકી છાયામેં લે સદા હમ જનમ - લવ ઈન કેનેડા (૧૯૭૯) - મોહમ્મદ રફી, આરતી મુખર્જી - ગીતકાર યોગેશ

હેમંત કુમારની અંતિમ હિંદી ફિલ્મમાં છેલ્લી વાર હેમંત કુમારનો સ્વર સાંભળવા મળે છે.

હવે ૧૯૬૨ના પછીના સમયમાં હેમંત કુમારે અન્ય સંગીતકારો સાથે માત્ર ગાયકની ભૂમિકા નિભાવી હોય એવી ફિલ્મો નાં ચુંટેલાં ગીતો યાદ કરીશું..

---

Acknowledgements & References:

1. Anandadhara (as told by Hemanta Mukhopadhyay) by Abhik Chattopadhyay; Saptarshi Prakashan, Kolkata (2013) - Published earlier by New Bengal Press Pvt. Ltd. 1975
2. Amaar Swami Hemanta: (as told by Bela Mukhopadhyay) by Partha Ghosh; Sahityam, Kolkata, 1999
3. V. Shantaram: The Man Who Changed Indian Cinema by Madhura Pandit Jasraj, Hay House India, 2015
4. Lata Geet Kosh, Vol I, compiled and edited by Snehasis Chatterjee, Parul Prakashani 2008
5. List of songs & films: Compilation by Jaydeep Chakraborty; Assistance Sanjay Sengupta

શ્રી એન વેન્કટરામનના સોંગ્સ ઑફ યોર પર પ્રકાશિત મૂળ લેખ, Hemantayan – Part 2નો આંશિક અનુવાદ

શ્રી  એન વેન્ક્ટરામનનું વિજાણુ સંપર્ક સરનામું : venkatssa18@gmail.com

સોંગ્સ ઑફ યોર : https://www.songsofyore.com/