BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - સહ - અભ્યાસિક પ્રવૃત્તિઓ : મહામૂલો અવસર અને એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુરનો પ્રવાસ

 

મહામૂલો અવસર

વાર્ષિક ઘટનાઓમાં સૌથી યાદગાર ઘટના હતી શ્રી જીડી બાબુ - ઘનશ્યામ દાસ બિડલા - કેમ્પસ મુલાકાત. બિરલા ઔદ્યોગિક ગૃપના સ્થાપક અને વડા અને ઈન્સ્ટિટ્યૂટના એ સમયના ચીફ પેટ્રન, જીડી બાબુ વર્ષે એક વાર પિલાણીની મુલાકાત અવશ્ય લેતા. તેમની મુલાકાત સમયે એક સ્વીકૃત ધારો હતો કે દરેક ફેકલ્ટીના છેલ્લાં વર્ષના બે થી ત્રણ શ્રેષ્ઠ વિદ્યાર્થીઓનાં એક ગૃપની તેમની સાથે અર્ધા કલાકની મુલાકાત ગોઠવાતી.  બીજાં વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ અમારાં પહેલાં વર્ષમાં મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીના વિદ્યાર્થીઓ માટે એક અલગ  અર્ધા કલાકની મુલાકાત ગોઠવી શકેલા. એ મુલાકાતો દરમ્યાન કોણ, શું , કેટલું, ક્યારે અને કઈ રીતે બોલશે તે માટેનાં રિહર્સલ જ પંદરેક દિવસથી ગોઠવાતાં.

એ બે વર્ષની મુલાકાતોમાંથી મને જીવનભરના આ બે પાઠ મળ્યા -

૧. સફળ લોકો માટે, તેમણે સ્વીકારેલી દરેક જવાબદારી એવું ધર્મયુદ્ધ છે જેમાં વાંછિત લક્ષ્ય મેળવવા માટે ‘કરો ય મરો’ એ જ તેમનો ધર્મ છે. 'કેમ કામ ન થઈ શક્યું' એ માટેનાં બધાં જ સાચાં કારણો (તેમના શબ્દોના ભાવાર્થ અનુસાર, મૅનેજમૅન્ટના વિદ્યાર્થીઓ જેમને 'કન્સ્ટ્રેઈન્ટ્સ' કહે છે) તે તો માત્ર બહાનાં છે.

૨. સમસ્યા વ્યાખ્યાયિત કરવા માટે અને તેના સંભવિત ઉકેલોના વિકલ્પો માટેની વિશ્લેષણની સંખ્યાત્મક અને ગુણાત્મક પધ્ધતિઓની બધી કસરત કર્યા પછી એક સંચાલક તરીકે તમારે જે નિર્ણય લેવાનો આવે છે તે તો ચપટી વગાડવા માટે મળે એટલા સમયમાં જ લેવાનો હોય છે. એ માટે આ બધાં વિશ્લેષણને મગજમાં ગોઠવી અને તમારું આંતરમન, માહિતીસામગ્રીના અતિરેકમાંથી પેદા થતી અનિશ્ચિતતામાં ‘નીર અને ક્ષીર’ અલગ પાડી શકે તેવી હંસ ન્યાયની કોઠાસૂઝ કેળવજો. 

એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુરનો પ્રવાસ 

પહેલાં વર્ષના બીજા સમેસ્ટરમાં મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીને મળેલી જાણ થઈ અમને એક્સએલઆરઆઈ, જમશેદપુર ખાતે યોજાતા મૅનેજમૅન્ટ ફેસ્ટ વિશે જાણવા મળ્યું. 

એક નવીસવી ઇન્સિટ્યુટનાં અને (તથાકથિત) પ્રથમ હરોળની ઇન્સિટ્યુટનાં શિક્ષણનાં સ્તરમાં કેવો અને કેટલો ફરક હોઈ શકે તે જાણવાની બીજા વર્ષની બૅચને તેમાં તક જણાઈ. આ તાર્કિક આધારનો ઉપયોગ કરીને અમે લોકો તેમાં ભાગ લઈએ એવી (અ)વિધિસરની સંમતિ તેઓ મેળવી શક્યા. (અ)વિધિસર એટલે બિઆઇટીએસ, પિલાણીની મૅનેજમૅન્ટ ફેકલ્ટીના અધિકૃત વિદ્યાર્થીઓ તરીકે અમે ત્યાં પ્રતિનિધિત્વ કરી શકીએ, પણ મુસાફરી, રહેવાની સગવડ જેવી બધી જ વ્યવસ્થાઓ અમારે અમારી જાતે કરી લેવાની. હા, અમને એટલા દિવસની ગેરહાજરીની મંજૂરી વિધિસરની હતી.

ફરી એક વાર, બીજાં અને પહેલાં વર્ષના અન્ય કયા સહવિદ્યાર્થીઓ સાથે હતા તે તો મને યાદ નથી આવતું. એ ઉત્સવની બીજી વિગતો પણ મને યાદ નથી આવતી. પરંતુ એ તો બહુ ચૂકસપણે યાદ છે કે  એ સમયનાં ભારતના  મૅનેજમૅન્ટ પ્રવાહો વિષે સાંભળવા એ દોહ્યલો અવસર ગણાય એવા ટાટા ગૃપના બે સુખ્યાત અગ્રણીઓ, રુસી મોદી અને ડૉ. જે જે ઈરાની,ને સાવ બિનઔપચારિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં સાંભળવા મળ્યા.

અંગત રીતે, ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારમાંથી થઈને પસાર થતી ટ્રેનની એ મુસાફરી જે નામો માત્ર સાંભળ્યાં જ હતાં એવાં શહેરો પાસેથી પસાર થવાનો મને અવસર સાંપડ્યો હતો. 

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - સંપુટ # ૧૨ – મણકો : ૧૦_૨૦૨૪

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વના બ્લૉગોત્સવના ૧૨ મા સંપુટના મણકા - ૧૦_૨૦૨૪માં આપનું સ્વાગત છે.

૨૦૨૪નું વર્ષ મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીનું વર્ષ [જન્મઃ ૨૪ ડિસેમ્બર, ૧૯૨૪ । ઈંતકાલઃ ૩૧ જુલાઈ, ૧૯૮૦] છે. તે નિમિત્તે વર્ષ દરમ્યાન લેખો અને ખાસ કાર્યક્રમો સ્વરૂપે જે ઉજવણીઓ થતી રહેશે તે અહીં રજુ કરતાં રહીશું. ચુંટેલી ઉજવણીઓને રજુ કરીશું.

મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીની ઉજવણી સંબંધિત, ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૪ના રોજ,  નવમા મણકામાં મોહમ્મદ રફીનાં કેટલાંક અમર સૉલો અને યુગલ ગીતો Tum Se Achchha Kaun Hai માં સાંભળીશું.

મોહમ્મદ રફીનાં ગીતોની યાદ તાજી કરવા માટેની વર્ષવાર ગીતો સાંભળવાની શ્રેણીમાં વર્ષ 1944 and 1945, 1946 અને 1947 નાં ગીતો બાદ હવે વર્ષ 1948 નાં ગીતો આવરી લેવાયા છે. 

મોહમ્મદ રફીની જન્મ શતાબ્દીની ઉજવણીની શ્રેણીમાં સોંગ્સ ઑવ  યોર ઉષા ખન્નાની ૭૩મી વર્ષગાંઠ નિમિત્તે The First Lady Music Director of the Golden Era breaks the glass ceiling with Rafi  રજૂ કરે છે. 

આજના અંકમાં અંજલિઓ અને યાદોને સાંકળતા લેખો  તરફ વળીશું  –

The Masters: Hemant Kumar – હેમંત કુમારની ૩૫મી જયંતિએ તેમનાં કેટલાંક ગીતો યાદ કરીએ. 

50 Songs of Lata Mangeshkar - NS Rajan લતા મંગેશકરનાં ચૂટેલાં ૫૦ ગીતો યાદ કરીને તેમને અંજલિ આપે છે. 

વિશેષ વાંચન:

·       Journey Through Lata’s Melodies

·       Lata Mangeshkar Sings for Madan Mohan

લતા મંગેશકરની ૯૫મી અને એસ ડી બર્મનની ૧૧૯મી જન્મ જયંતિના ઉપલ્ક્ષમાં મેહફિલ મેં એસ ડી બર્મને રચેલાં લતા મંગેશકરનાં ગીતો  ભાગ 1 અને 2 માં રજૂ કર્યાં છે.

ઉષા ખન્નાની ૮૩મી વર્ષગાંઠની ઉજવણીમાં સોંગ્સ ઑવ યોર ઉષા ખન્નાને Usha Khanna’s best songs for Mukesh and other male singers વડે પણ યાદ કરે છે.

Remembering: PL Santoshi, દિગ્દર્શક, નિર્માતા, સંવાદ અને પટકથા લેખક, અભિનેતા, ગાયક, અને ગીતકાર એવા પી એલ સંતોષીને ૪૬મી જયંતિએ યાદ કરીએ. સી રામચંદ્ર સાથેનાં તેમનાં દીર્ઘ અને સફળ સંગાથે તેમની યાદ ચાહકોના મનમાં વસાવી દીધી છે.

Kapoor family's forgotten hero gave more hits than Raj Kapoor and Ranbir Kapoor; but was never called a superstar - Abhimanyu Mathur - પૃથ્વીરાજ કપૂરને કપૂર પરિવારના પિતામહ યાદ કરતી વખતે એ ન ભુલવું જોઈએ કે હિંદી (એ સમયે, હિંદુસ્તાની) ફિલ્મોમાં મુખ્ય અભિનેતા તરીકે પહેલું કદમ તેમના નાના ભાઈ ત્રિલોક કપૂરે માંડેલું. 

While researching for the series on Mohammad Rafi, પર કામ કરતી વખતે ‘મેહફિલમેં’ સપન જગમોહનનાં ગીતોથી પણ આકર્ષાયા હતા, જેમાં થી Ulfat Mein Zamane Ki – Remembering Sapan Jagmohan  નિપજેલ છે. 

‘His First Release in Bombay was ‘Anand’, Not ‘Saat Hindustani” — SMM Ausaja, Author of THE BACHCHANS - ૧૧ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૪ના રોજ અમિતાભ બચ્ચનના જન્મ દિવસે , Silhouetteનાં  Antara Nanda Mondal એસ એમ એમ અસુજા જોડે તેમના સિમાચિહ્ન પુસ્તક વિશે સંવાદ સાધે છે.

આ પણ વાંચીએ:

·       Amitabh Bachchan – He Still Towers Over the Others

·       Abhimaan (1973) — Where Music Leads the Way

·       Bachchan Back to the Beginning — Mega 18-City Retrospective & Exhibition to Celebrate the Icon’s 80th Birthday

The Sculptors of Film Songs –16 – Dilip Dholakia – કોઈ એક ગુજરાતી ઍરેન્જર, સહાયક સંગીતકાર, સંગીતકાર અને ગાયક છે એવું કોઈ કહે તો કદાચ સાંભળનાર તેને હસી કાઢે.

Arrangers and Musicians શ્રેણીમાં આ પહેલાં Sebastian D’ Souza, Anthony Gonsalves, Enoch Daniels, Kishore Desai  Manohari Singh, S Hazara Singh, V Balsara, Ramlal , Dattaram, Van Shipley, Goody Seervai, The Lords, Ramprasad Sharma and Sons, Bhanu Gupta, Homi Mullan, Kishore Sodha,  Ranjit Gazmer અને Maruti Rao Keer આવરી લેવાયેલ છે.

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો ના ૯મા સંસ્કરણના સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૪ના અંકમાં શૈલેન્દ્રનાં ગીતોની શંકર(જયકિશન)ની સંગીત રચનાઓ - ૧૯૫૭ અને ૧૯૫૮ સાંભળ્યાં.  અત્યાર સુધી

૨૦૧૮ માં ૧૯૪૯-૧૯૫૩

૨૦૧૯ માં ૧૯૫૩ (ગત વર્ષથી અપૂર્ણ)

૨૦૨૦ માં ૧૯૫૪

૨૦૨૧માં ૧૯૫૫ અને ૧૯૫૬ (આંશિક),

૨૦૨૨માં ૧૯૫૬ (આંશિક - ૨) , અને,

૨૦૨૩માં ૧૯૫૬ (આશિકઃ ૩)

                                           નાં વર્ષોની ફિલ્મોનાં ગીતો આપણે સાંભળ્યાં છે.

હવે નજર કરીએ અન્ય વિષયો પરના કેટલાક લેખો પર –

Hindi Cinema and its Unending Romance with the Trains -  Zaheer Arif  -  ખુબ વિચારપ્રેરક, સુંદર, રોમાંચક હોવાની સાથે, આ યાદીમાં ભારતીય જીવન શૈલીની ખુબીઓ રજૂ થતી જોવા મળે છે.

Coming of age in the video era: a new book evokes 1980s memories of Newstrack, Lehren and other relics - ઈશિતા તિવારીનાં પુસ્તક ,Video Culture in India: The Analog Eraનાં સૌથી લાંબાં પ્રકરણમાં  વિડીયો ફિલ્મોના ઇતિહાસની રજૂઆત છે. ... તેમાં '૮૦ના દાયકાની આ પ્રકારની ફિલ્મોનાં ચાર મુખ્ય સ્વરૂપો, વિડીયો ફિલ્મ્સ, સમાચાર સામયિક, લગ્નોના વિડીયો અને ઓશો રજનીશ જેવા ગુરુઓનાં પ્રવચનોની ઝાંખી થાય છે.

Melancholic Melodies, Part 1 ઢળતી સાંજે દિલમાં બુઝાઈ ગયેલ પ્રેમના અંગાર પ્રજ્વલિત થાય કે અભિનય કરનારને ખ્યાલ આવે કે તે કેટલું અટુલું પડી ગયું છે એવા ભાવનાં ગીતો આ ભાગમાં યાદ કરાયાં છે. (ભાગ ૨ માં આશાવાદી અને મોજીલાં ગીતો સાંભળવા મળશે.) 

Ten of my Favourite Bathroom Singers,  - બાથરૂમગાયકનો સામાન્ય અર્થ 'શિખાઉ કે અતિસામાન્ય' ગાયક થતો હોય છે. પણ હિંદી ફિલ્મોમાં દાઢી કરતાં, નહાતાં કે શરીર લુછતાં લુછતાં પણ અભિનય કરનાર. લયમાં જરા ચૂક વિના,  શ્રેષ્ઠ ગીતો ગાતાં હોય ! 

Upbeat Female Solos – Home Alone Special  - આ આખાં ગીતોમાં ગાયિકા એકલી જ છે - કોઈ શ્રોતા નથી કે નથી કે કોઈ ડોકીયાં કરી જોનારૂ. ગીત ઘરની અંદર જ, કે બહુ બહુ તો ઘરનાં આંગણ કે બગીચમાં ફિલ્માવાય છે. કોઈ કદાચ ઘરે હોય પણ કે બહારથી આવે તો ગીત પુરું થયે જ દેખાય. 

Ten of my favourite ‘multiple version’ songs: solo/duet (or more) માં એવાં ગીતો પર ભાર મુકાયો છે જેમાનું એક યુગલ (કે વધારે ગાયકોવાળું)  ગીત હોય. આ પહેલાંનાં two-version songs માં એક પુરુષ અને એક સ્ત્રી સ્વરનાં  same singer but in two versions. બે સૉલો ગીત આવરી લેવાયાં હતાં 

ઇન્ડિયન એક્ષપ્રેસનાં Sampada Sharma નાં અઠવાડીક કોલમ, Bollywood Rewind, ના લેખો –

• Dev Anand and his many loves: Interfaith relationships with Suraiya and Mona, one-sided love for Zeenat Aman, and the many sparks that flew - દેવ આનંદને વારંવાર પ્રેમમાં પડવું પસંદ હોય એવું જણાય.....
• Hema Malini was called ‘first lady of second marriages’ when she married Dharmendra, chose to live the way she wanted to: ‘All I wanted was happiness’ - ધર્મેન્દ્ર માટે પોતાનો પ્રેમ જાહેર કર્યો ત્યારે હેમા માલિનીને તેમનાં કુટુંબ તરફથી બહુ વિરોધનો સામનો કરવો પડેલો. પણ તેમણે અડગ રહીને પોતાનાં સ્વપ્ન પુરુષ સાથે લગ્ન કર્યાં જ. 

અને હવે વિવિધ વિષયો પરની નિયમિત શ્રેણીઓના લેખો તરફ નજર કરીએ

ઓક્ટોબર ૨૦૨૪માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

ફિલસુફીભર્યાં ગીતો – ૨૭ – जीवन चलने का नाम चलते रहो सुबह-ओ-शाम

ત્રણ ગાયકો – दोस्ती इम्तिहान लेती है, दोस्तों की जान लेती है

બીરેન કોઠારીની ફિલ્મનાં ક્રેડીટ ટાઈટલ્સ સાથે વાગતાં ટાઈટલ સોંગની શ્રેણીમાં હમરાહી (૧૯૬૩) નાં ટાઈટલ ગીતને રજૂ કરે છે.

ભગવાન થાવરાણી ફિલ્મી ગઝલોનું નાનકડું પણ અનોખું વિશ્વ શ્રેણીમાં સોએક ફિલ્મી ગીતકારોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય એમણે ફિલ્મો માટે લખેલી ગઝલો દ્વારા કરાવી રહ્યા છે. આ મહિને સરસ્વતી કુમાર દીપક, રમેશચંદ્ર પાંડે. અંજૂમ જયપુરી  અને અસગર સરહદી ની ગઝલો પેશ કરે છે.

આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. ૨૦૨૪માં આપણે મોહમ્મદ રફી વિશે અન્ય લોકોએ જે કંઈ કહ્યું છે તેની યાદી બનાવી રહ્યાં છીએ..

"Rafi Sahab Reborn: The Influence of S.D. Burman on His Singing Style"

---

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના આપણા આ બ્લૉગોત્સવને વધારે માહિતીપ્રદ, રસપ્રદ અને વૈવિધ્યસભર કરવા માટે આપનાં સૂચનો આવકાર્ય છે.

અહીં રજૂ કરાયેલ, લેખો, બ્લૉગ પૉસ્ટ્સ, તસ્વીરો અને વિડીયો / ઓડીયો લિંક્સના પ્રકાશાનાધિકાર મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે.