વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૧૦મું સંસ્કરણ – ડિસેમ્બર, ૨૦૨૫

 સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનું સૌપ્રથમ યુગલ ગીત:

ત્રીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ ૧૯૫૪ - ૧૯૫૮: વર્ષ  ૧૯૫૪ [૧] 

મોહમ્મદ રફીની સાડા ત્રણ દાયકાની સક્રિય કારકિર્દી દરમ્યાન  દરેક વર્ષે એક, અથવા વધુ, સંગીતકાર સાથે સર્વપ્રથમ સહયોગ કરવાનું તેમને બનતું જ રહ્યું.  મોહમ્મદ રફીના જન્મદિવસ [૨૪ ડીસેમ્બર, ૧૯૨૪] અને મૃત્યુ તિથિ [૩૧ જુલાઇ, ૧૯૮૦]ની યાદમાં આપણે મોહમ્મદ રફીનાં સંગીતકાર સાથેનાં પહેલવહેલાં સૉલો ગીતોને યાદ કરતી શ્રેણી ડીસેમ્બર ૨૦૧૬ થી ૨૦૨૦ સુધી કરી ચુક્યાં છીએ.

મોહમ્મદ રફીએ ગાયેલાં ગીતોમાં તેમનાં યુગલ ગીતોનું સ્થાન અદકેરું જ રહ્યું છે. તેથી સંગીતકાર સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં પહેલવહેલાં યુગલ ગીતની શ્રેણીનું અનુસરણ સ્વાભાવિક ક્રમ જ બની રહે. આપણો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીતોને યાદ કરવાનો છે એટલે જે વર્ષે કોઈ સંગીતકાર સાથે જે જે ફિલ્મમાં સૌ પ્રથમ વાર મોહમ્મદ રફીનું એક કે એકથી વધારે યુગલ ગીત નોંધાય એ બધી ફિલ્મોનાં એ યુગલ ગીતો સાંભળવાનો હવે ઉપક્રમ રાખેલ છે. જો સ્ત્રી-પુરુષ યુગલ ગીત અને પુરુષ-પુરુષ યુગલ ગીત અલગ અલગ વર્ષમાં આવેલ હોય તો એ સંગીતકાર સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીત તે તે વર્ષમાં લઈશું. 

અત્યાર સુધી આપણે 

૧૯૪૪થી ૧૯૪૮નાં વર્ષોના પ્રથમ સમયખંડને ૨૦૨૧માં,

૧૯૪૯થી ૧૯૫૩ના બીજા પંચવર્ષીય સમયખંડને ૨૦૨૨ થી ૨૦૨૫માં

યાદ કરેલ છે.

હવે પછી આપણે સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનાં સૌપ્રથમ યુગલ ગીતની શ્રેણીના ૧૯૫૪ - ૧૯૫૯ના ત્રીજા પંચવર્ષીય સમયખંડનાં ગીતોને યાદ કરીશું. આજના અંકમાં વર્ષ ૧૯૫૪નાં કેટલાંક ગીતો સાંભળીએ.

૧૯૫૪

વર્ષ ૧૯૫૪માં ૧૬ સંગીતકારો સાથેનાં મોહમ્મદ રફીનાં ૫૧ યુગલ ગીતો મળે છે. આજના અંકમાં આપણે ઓ પી નય્યર, એસ એન ત્રિપઠી, અને શંકર જયકિશન  એમ ત્રણ સંગીતકાર દ્વારા સંગીતબદ્ધ થયેલાં મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીતોની અહીં નોંધ લઈશું. 

ઓ પી નય્યરે હિંદી ફિલ્મ જગતમાં પદાર્પણ ૧૯૫૨માં કર્યું. તેમને ૧૯૫૨ અને ૧૯૫૩માં આવેલી ત્રણ ફિલ્મો પૈકી આસમાન (૧૯૫૨) અને બાઝ (૧૯૫૩)માં કોઈ યુગલ ગીત નહોતું, તો ત્રીજી ફિલ્મ, છમ્મ છમ્મા છમ્મ (૧૯૫૩) માં કિશોર કુમાર અને આશા ભોસલેનાં યુગલ ગીતો હતાં.

સુન સુન જાલિમા - આર પાર (૧૯૫૪) - ગીતા દત્ત સાથે - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી 

આર પારનાં ગીતોને અધધધ સફળતા મલી અને ઓ પી નય્યરનાં સંગીતની આગવી બાંધણી અને આગવા તાલ અને વાદ્યવૃંદના પ્રયોગો સાથે તેમની કારકિર્દીને સફળતાની ઊંચી ભ્રમણકક્ષામાં મુકી આપી. 

ફિલ્મમાં રફી - ગીતા દત્તનાં બીજાં બે  યુગલ ગીતો હતાં - મોહબ્બત કર લો જી ભર લો કિસને રોકા હૈ અને જ્હોની વૉકરનાં ગીતોના નવા પ્રકારની આલબેલ પુકારતું અરે ના ના ના ના તૌબા તૌબા. 

આતે જાતે આંખ બચાના ઘડી ઘડી ફિર દિલમેં આના હાયે તેરા જવાબ નહીં - મેહબૂબા (૧૯૫૪) - શમશાદ બેગમ સાથે - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી 

ઓ પી નય્યરનાં સંગીતના પાયાને સ્ત્રી ગાયિકાઓમાં શમશાદ બેગમે વધારે મજબૂત કર્યો.

એસ એન ત્રિપાઠીને ભાગે બી ગ્રેડની ફિલ્મો આવી, પણ એમનું સંગીત તો હંમેશાં એ ગ્રેડનું જ રહ્યું.

અય સબા ઉનસે કહ જ઼રા ક્યું હમેં બેક઼રાર કર દિયા - અલીબાબા ઔર ૪૦ ચોર - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન 

વૉલ્ઝની લય અને મધ્ય - પૂર્વનાં સંગીતનો સુમ્ધર સમન્વય. 

હિંદુ ધર્મના વિષયની ફિલ્મ માટે એસ એન ત્રિપાઠી એ વાવાવરણને અનુરુપ ધુનમાં રફી - આશાનાં બીજાં યુગલ ગીત મેરા મન હૈ મગન લાગી તુમસે લગન (દુર્ગાપુજા, ૧૯૫૪ - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ) માં એટલા જ સહજ રહે છે. 

ચલો ચલેં હમ બબુલ કે તલે - અલીબાબા ઔર ૪૦ ચોર - શમશાદ બેગમ સાથે - ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન  

કોઈ પણ ગાયક હોય, એસ એન ત્રિપાઠીનાં સંગીત માધુર્યનો સ્પર્શ તો બરકરાર જ રહે. 

રફી  - શમશાદ બેગમનાં એસ એન ત્રિપાઠી રચિત બે બીજાં હળવા મુડનાં યુગલ ગીતો પણ આ વર્ષમાં છે - અલીબાબા ઔર ૪૦ ચોરનું ગધોં પર બૈઠકર....દેખો દેખો હજ઼ૂર યે ખટ્ટે અંગૂર હાથ નહીં આયેંગે (ગીતકારઃ રાજા મહેંદી અલી ખાન) અને દુર્ગા પુજા (૧૯૫૪)નું એક જોરૂ બાયેં ઔર એક જોરૂ દાયેં (ગીતકારઃ જી એસ નેપાલી). 

શંકર જયકિશનનાં મોહમ્મદ રફીનાં બે યુગલ ગીતો ૧૯૫૧માં પણ હતાં જે મારાથી ચુકી જવાયાં હતાં. એટલે પહેલાં તો તેમની જ નોંધ લઈએ:

ઓ કાલી ઘટા ઘીર આયી રે ...ઓ મધુર મિલન હૈ સજના - કાલી ઘટા (૧૯૫૧) - લતા મંગેશકર સાથે - ગીતકારઃ હસરત જયપુરી

માય માય માય માય ડીયર, ઓ ઓ ઓ ઓ આઓ નીઅર, ઓ મમ્મી નહીં ડેડી નહીં ઘર મેં - નગીના (૧૯૫૧) - શમશાદ બેગમ સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર 

નન્હે મુન્ને બચ્ચે તેરી મુઠ્ઠીમે ક્યા હૈ - બુટ પોલિશ (૧૯૫૪) - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર 

પ્રેરણાદાયક કે બાળ ગીતો જેવા પ્રકારનું ગીત હોવા છતાં, દ્રુત લયમાં સજાવાયેલું આ યુગલ ગીત મોહમ્મદ રફીનાં શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીતોમાં સ્થાન મેળવ્તું રહ્યું છે.

તુમ્હારે હૈં તુમસે દયા માંગતે હૈંં - બુટ પોલિશ (૧૯૫૪) - આશા ભોસલે સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર  

આ એક એવું ગીત છે જેના માટે દરેક સંગીતકારનું મોહમ્મદ રફી અને અન્ય ગાયકનું એક જ ગીત લેવાનો આ શ્રેણીના વિષયને અનુરૂપ નિયમને બાજુએ મુકવાનું પસંદ કરીશ.

રુમઝુમકે બજાઓ બાંસરી - પુજા (૧૯૫૪) - પંડિત કૃષ્ણરાવ ચોનકર સાથે - ગીતકારઃ શૈલેન્દ્ર 

ભહુ ઓછા સાંભળવા મળતા રાગ મધુવન્તીમાં ગીતની બાંધણી કરીને શંકર જયકિશન તેમની બહુવિધ પ્રતિભાનું એક વધુ પ્રમાણ ઉમેરે છે. 

આડવાત:

મોહમ્મદ રફીએ પંડિત કૃષ્ણરાવ ચોનકર સાથે બાત ચલત નયી ચુનરી રંગ ડાલી રે (રાની રૂપમતી, ૧૯૫૭ - ગીતકારઃ ભરત વ્યાસ - સંગીતઃ એસ એન ત્રિપાઠી ) ફરી એક વાર સંગત કરી છે.   

આ ગીતમાં ભારત ભુષણ માટે સ્વર મોહમ્મદ રફીનો છે. 

બાત ચલત નયી ચુનરી રંગ ડાલી રે મુખડા સાથે ભારત ભુષણને ગાઢો સંબંધ જણાય છે. - બાત ચલત નયી ચુનરી રંગ ડાલી રે - લડકી (૧૯૫૩) - ગીતા દત્ત - ગીતકારઃ રાજેન્દ્ર કૃષ્ણ - સંગીતકારઃ આર સુદર્શન. ધનીરામ.

 મોહમ્મદ રફીનાં સૌપ્રથમ યુગલ ગીતની શ્રેણીના ૧૯૫૪ - ૧૯૫૯ના ત્રીજા પંચવર્ષીય સમયખંડનાં વર્ષ ૧૯૫૪નાં ગીતોની સફર હજુ ચાલુ રહે છે.

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

મારા પિતા - મહેશભાઈ પ્રાણલાલ વૈષ્ણવ :: પહેલો તબક્કો - ભુજ અને રાજકોટ : વર્ષ ૧૯૫૪ થી ૧૯૬૧

 

મારા પિતા, મહેશભાઈ (પ્રાણલાલ વૈષ્ણવ) - જન્મ: ૧૯૨૫ | મૃત્યુ: ૧૮-૧૨-૧૯૮૩ - પ્રાણલાલ અને રેવાકુંવર વૈષ્ણવના ત્રણ પુત્રોમાં બીજા હતા.

તેમણે ૧૯૪૭ ના કોઈક સમયે વાણિજ્ય વિદ્યાશાખામાં સ્નાતક થયા હતા. ૧૯૪૮ માં તેમના અને કિરણા (મારા મા, જેમને અમે બેન કહેતા) નાં લગ્ન થયાં.

ફાઇલ ફોટો: મહેશભાઈ સુશોભિત કારમાં વરઘોડામાં...

સ્નાતક થયા પછી, તેઓ ભુજ ખાતે સરકારી નોકરીમાં જોડાયા. મને યાદ છે ત્યાં સુધી, શરૂઆતમાં તેમણે થોડાં વર્ષ રેવન્યુ ખાતામાં નોકરી કરી. લગભગ ૧૯૫૨ માં કૃષિ વિભાગમાં જોડાયા. તેમના પિતા પણ રેવન્યુ ખાતામાંથી નિવૃત થયા તેને મહેશભાઈનાં રેવન્યુ ખાતાં જોડે જોડાવાનો સંબંધ છે કે કેમ તે તો મને ખબર નથી. તે જ રીતે રેવન્યુ ખાતું છોડવાને રેવન્યુ ખાતાંની બહુ બદનામ 'આડા હાથની કમાણી' સાથે તેમનો સ્વભાવગત સજ્જડ વિરોધ કારણભૂત હશે કે કેમ તે પણ મને ખબર નથી.

મહેશભાઈની મારી યાદો મારાં ચારેક વર્ષની ઉમર (૧૯૫૪)થી  શરૂ કરીને તેમના દેહાવસાનને કારણે તેમની જીવનમાંથી કાયમ માટેની નિવૃતિ (૧૯૮૩) સુધી સંકળાયેલી છે. આજે જ્યારે હું આ યાદોને મારાં મનની સુષુપ્ત યાદોમાંથી બહાર લાવતો જાઉં છું તેમ તેમ મને સમજાય છે કે મહેશભાઈનાં વ્યક્તિત્વ, સ્વભાવ અને તેમનાં મૂલ્યોની મારા પણ એક ચોક્કસ છાપ પડી છે. હા, તેમનાં મૂલ્યોને જીવનમાં સાકાર કરવાની તેમની પદ્ધતિ અને મારાં મૂલ્યો અને મારી પદ્ધતિમાં તાત્વિક સમાનતા છતાં દેખીતો ઘણો તફાવત પણ રહ્યો છે, તે પણ મને સમજાય છે. મારૂં એવું માનવું છે કે કોઈ પણ પિતા અને પુત્રએ પોતપોતાની ઝિંદગીઓ અલગ અલગ સંજોગોમાંથી પસાર થઈને જીવવાનું બને છે તેને કારણે હશે.

પશ્ચાતદૃષ્ટિ કરતાં મને એમ પણ જણાય છે કે મારી મહેશભાઈની યાદો અને તેની સાથે સંકળાતી અમારા સંબંધોની કડીઓને મહેશભાઈની નોકરીના તબક્કાઓ અને તેને કારણે અલગ અલગ શહેરોમાં / સ્થળોએ અમારે રહેવાનું થયું તેની સમયરેખા સાથે જોડવાથી રજૂઆતનો પ્રવાહ સહજ અને સરળ બનતો જાય છે. 

પહેલો તબક્કો - ભુજ અને રાજકોટ : વર્ષ ૧૯૫૪ થી ૧૯૬૧

મેં શાળાએ જવાનું શરૂ કર્યું ત્યારથી (૧૯૫૪) અમે રાજકોટ શિફ્ટ થયા (૧૯૫૮) સુધી, મહેશભાઈ મારા દરેક જન્મદિવસ પર મને એક પુસ્તક ભેટ આપતા.  તેનું એક સીધું પરિણમ એ આવ્યું કે મારી વાંચવાની આવડત બહુ વહેલેથી કેળવાવા લાગી, અને જે આગળ જતાં એક બહુ જ પ્રિય શોખનો વિષય બની રહી. પુસ્તકો ઉપરાંત તેમણે ગાંડિવ, રમકડું, ચાંદમામા વગેરે જેવા જાણીતા બાળ સામયિકોનાં લવાજમો પણ બંધાવ્યાં.  વાંચનની આદતનું આ બીજ મારામાં વવાયું તે, આગળ જતાં, ફક્ત મારા માટે માત્ર એક શોખની સાથે સાથે એક બહુ મહત્વનું સંસાધન તો બની જ રહ્યું, પરંતુ ઘરમાં વાંચવાનાં વાતાવરણે મારા પુત્ર (મહેશભાઈના પૌત્ર) તાદાત્મ્ય અને પછી તાદાત્મ્ય દ્વારા તેના પુત્ર તનય (મહેશભાઈના પ્રપૌત્ર) સુધી વાંચવાના  શોખનાં મૂળીયાં પ્રસારવામાં ઉદ્દીપકની પણ ભૂમિકા ભજવી.

મહેશભાઈ તાદાત્મ્ય સાથે (૧૯૮૩ ની આસપાસ)
મહેશભાઈના અવસાનના થોડા મહિના પહેલા

મહેશભાઈના રાજકોટ ટ્રાન્સફર થયા પહેલા મને યાદ આવતો એક સીમાચિહ્નરૂપ પ્રસંગ મારા યજ્ઞોપવિતનો પ્રસંગ (લગભગ મે ૧૯૫૮) હતો.

લગભગ બે કે ત્રણ મહિના પછી, મહેશભાઈની બદલી રાજકોટ થઈ.

રાજકોટ જતાં વેંત અમે મનહર પ્લોટના એક ઘરમાં રહ્યાં. એ ઘરનું ચોક્કસ સ્થળ મને યાદ નથી આવતું. થોડા મહિનામામ જ અમે એ ઘર બદલીને શેરી ન. ૮માં આવેલ તંતી નિવાસમાં સ્થાયી થયાં. તંતી નિવાસની એક બાજુ દૂર દૂર સુધી ખુલ્લુ મેદાન હતું, એ મેદાનમાં અમુક અમુક જગ્યાએ તો ઉંડી કોતરો પણ હતી. તે પછી ભક્તિનગર સ્ટેશન પાસેથી પસાર થતી રેલ્વે લાઈન હતી. એ રેલ્વે લાઇનની બાજુમાં જ વિરાણી વિવિધલક્ષી હાઈસ્કૂલ હતી. એ મેદાનની લગભગ વચ્ચે એક ઓઇલ મિલ હતી. તંતી નિવાસથી મહેશભાઈની ઑફિસ જતાં પણ એક મેદાન આવતું, એ મેદાન પાર કરો એટલે જાગનાથ પ્લૉટ આવે. વચ્ચે એક બાજુ રાજકુમાર કૉલેજ અને બીજી બાજુએ રેસ કોર્સ આવે એવો મુખ્ય માર્ગ હતો, જે હવે ડૉ. યાજ્ઞિક રોડ તરીકે ઓળખાય છે. રોડ પર પહોંચતાં એક તરફ ધર્મેન્દ્રસિંહજી કૉલેજ અને બીજી તરફ રામકૃષ્ણ આશ્રમ આવેલ હતા.

આશ્રમનું પુસ્તકાલય રામકૃષ્ણ મિશનનાં સાહિત્યથી ખુબ સમૃદ્ધ હતું. આશ્રમના પુસ્તકાલયને કારણે, મહેશભાઈ આશ્રમના તત્કાલીન વડા,- સ્વામી ભૂતેશાનંદજી,ના સંપર્કમાં આવ્યા. સાંજે મહેશભાઈ જ્યારે ઑફિસથી પાછા ફરે ત્યારે એ મેદાન પાર કરીને જ આવવાનું થાય.  ત્યારે સ્વામીજી સાંજના ફરવા નીકળ્યા હોય. આમ ઘણી વાર બન્ને સાથે થઈ જતા. તેમની આ મુલાકાતોને પરિણામે બંને એકબીજાની ખૂબ નજીક આવી ગયા હતા.  સ્વામીજીના સંસર્ગ અને આશ્રમના પુસ્તકાલયમાં આવેલ રામકૃષ્ણ મિશનનાં સાહિત્યના વાંચનની અસરના પરિપાકરૂપ રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને સ્વામી વિવેકાનંદની વિચારધારાની મહેશભાઈ પર બહુ જ ઊંડી છાપ પડી હતી. એ વર્ષોમાં દર મહિને થોડી થોડી બચત કરીને મહેશભાઈ રામકૃષ્ણ પરમહંસ, મા શારદામણિ દેવી અને સ્વામી વિવિકાનંદનું પુષ્કળ સાહિત્ય ખરીદ્યું. એ બધું મેં હમણાં સુધી સાચવી રાખ્યું હતું, પરંતુ પછી તેની જાળવણી ન થઈ શકે એવી એક કક્ષા આવી પહોંચી એટલે એ બધું સાહિત્ય ભુજની લાયબ્રેરીમાં જમા કરવાવું પડ્યું.

રાજકોટ છોડ્યા પછી જ્યારે પણ રાજકોટ જવાનું થાય ત્યારે મહેશભાઈ આશ્રમની મુલાકાત લેવાનું ક્યારે પણ ચુકતા નહીં. મહેશભાઈના અવસાન પછી મેં પણ એ પ્રણાલિકા જાળવવાનો સન્નિષ્ઠ પ્રયાસ કર્યો છે.

મહેશભાઈના અવસાનની મેં સ્વામી ભૂતેશાનંદને જાણ કરી હતી. રાજકોટ છોડ્યાને ત્રેવીસ વર્ષનાં વહાણાં વીતી ગયાં હતાં. સ્વામીજી ત્યારે રામકૃષ્ણ મઠ, બેલુર (કોલકાતા),ના વડા હતા. (તેમ છતાં) સ્વામીજીએ પોતાના હસ્તાક્ષરમાં જવાબ આપ્યો હતો, જેમાં મહેશભાઈ સાથેના તેમના ગાઢ સંબંધોને તેમણે બહુ જ આત્મીયતાથી યાદ કર્યા હતા. મારાં કમનસીબે, હું તે પત્ર સાચવી શક્યો નથી.

મહેશભાઈએ મને પણ આશ્રમની લાયબ્રેરીનો પરિચય કરાવ્યો હતો. હું લાયબ્રેરીમાં નિયમિત મુલાકાતી હતો અને બાળકો માટે ખાસ પ્રકાશિત આશ્રમના પ્રકાશનો વાંચવામાં સારો સમય વિતાવતો હતો. ઘણી વાર પાછા ફરતી વખતે, મહેશભાઈ અને સ્વામીજી ચાલતા જતા હોય ત્યારે હું પણ સાથે થઈ જતો. ક્યારેક સ્વામીજી એકલા હોય અને હું સાથે થઈ જાઉં, તો તેઓ મારી સાથે પણ બહુ પ્રેમથી વાતો કરતા અને મેં શું વાંચ્યું તે વિશે પૂછતા. દેખીતી રીતે, આવા પ્રબુદ્ધ વ્યક્તિ સાથે વાત કરવાનું મહત્વ સમજવા માટે હું ખૂબ નાનો અને ખૂબ જ કાચો હતો. જોકે, જેમ જેમ હું પાછળ જોઉં છું, ત્યારે હવે હું સમજી શકું છું કે તે વાતચીતોએ મારા મનમાં ધર્મ એક આસ્થા નહીં પણ શું સાચું અને શું ખોટું એ સમજવાની વિવેકબુદ્ધિ વિકસાવવા માટે ગર્ભિત રીતે બીજ વાવ્યાં હશે.  

મનહર પ્લોટમાં લગભગ એક વર્ષ રહ્યા પછી, મહેશભાઈને એક સરકારી ક્વાર્ટર ફાળવવામાં આવ્યું હતું. આ ક્વાર્ટર્સ રાજકોટ સિવિલ હોસ્પિટલ (સદર સર્કલ પાસે, જે હવે ડૉ. આંબેડકર સર્કલ તરીકે ઓળખાય છે) ના સ્ટાફ માટે હતા. આ ક્વાર્ટર્સમાં ઘર જોડાયેલ શૌચાલય નહોતું. અલગ શૌચાલય બ્લોકમાં જવા માટે લગભગ ૧૦૦ મીટર ચાલવું પડતું હતું. દરેકને કતારમાં પોતાનો વારો રાહ જોવી પડતી હતી.

અહીંના રહેવાસમાં મને મારાથી ઓછામાં ઓછા એક દાયકાથી મોટા 'મિત્રો'ના સંપર્કમાં આવવાની પહેલી તક મળી. હકીકતમાં, એવું કંઈ નહોતું જે મને એ લોકોના મિત્ર તરીકે સ્વીકૃતિ માટે લાયક બનાવે. તેમ છતાં ક્વાર્ટર્સમાં દર વર્ષે નવરાત્રીની ઉજવણી સમયે થતા દાંડિયા રાસમાં મને સાથે રખાતો. દાંડિયા રાસ રાત્રે આઠેક વાગ્યાથી બે ત્રણ કલાક, વણથંભ્યો, રમાતો. સાવ સહજપણે રમાતો એ દાંડિયા રાસને હું કેમ જીરવી શક્યો હોઈશ તે આજે પણ સમજાતું નથી, કેમકે એ લોકો કરતાં ઉમરમાં અને અનુભવમાં હું 'સાવ' બાળક જ હતો, અને મારી ઉમરને કારણે મને કોઈ જ દયાભાવની છૂટ પણ નહોતી મળતી.

રાજકોટના અમારા રહેવાસના હું અહીં એવા બે પ્રસંગ ટાંકવાનું પસંદ કરીશ જેમાં મહેશભાઈએ ભલે પિતા તરીકેની તેમની સ્વાભાવિક ભૂમિકા ભજવી હોય પણ તેમાં તેમની સાથે રહેવાને કારણે મારા વ્યક્તિત્વના ઘડતરમાં એ બન્ને પ્રસગોનું અનોખું મહત્વ બની રહ્યું છે. - 

જ્યારે અમે રાજકોટ પહોંચ્યા, ત્યારે મેં ભૂજની મિડલ સ્કૂલમાં મારા પાંચમા ધોરણનું પહેલો સત્ર પુરૂં કર્યું હતો, વિરાણી હાઇસ્કૂલ મનહર પ્લોટના તંતી નિવાસનાં અમારાં ઘરથી સૌથી નજીકની શાળા હતી. શૈક્ષણિક વર્ષની અધવચ્ચેથી પ્રવેશ માટે વિરાણી હાઇસ્કૂલમાં લેખિત પરીક્ષા પાસ કરવી જરૂરી હતી. મહેશભાઇએ તેમના મોસાળ પક્ષનાં બહેન મુક્તાફઇ (મોટા અમ્મા, મારાં  દાદી-નાં દીકરી) ના સાળા જનાર્દનભાઇ વૈદ્ય[1]ની મદદ લીધી. જનાર્દનભાઇ વિરાણીમાં અંગ્રેજીના શિક્ષક હતા. પ્રવેશ પરીક્ષા માટે મને તૈયાર આપવા માટે તેમની પાસે ભાગ્યે જ સમય હતો. જોકે મને વિરાણીમાં પ્રવેશ તો મળ્યો. મેં પરીક્ષામાં કંઈ સારૂં પ્રદર્શન કર્યું હોય એવું તો બહુ શક્ય નહોતું. પરંતુ જનાર્દનભાઇના પ્રયાસો અને તેમના વિશે શાળામાં જે માન હતું એ બે પરિબળોનો ફાળો જ રહ્યો હશે જેને કારણે મને પ્રવેશ મળ્યો હશે!

મારી શાળા, વિરાણી હાઇસ્કૂલ, અમે જે સરકારી ક્વાર્ટ્સમાં રહેવા ગયેલાં તેનાથી તે સમયના રાજકોટના લગભગ બીજા છેડા પર હતી. શાળા માટે મારી આવન જાવન ક્યાં તો સિટી બસ સેવા દ્વારા અથવા, મોટી ટાંકી થઈને અને નહીં તો  ચૌધરી હાઇસ્કૂલના રસ્તેથી થઈને આખા રસ્તે ચાલીને થતી. સ્વતંત્રપણે, કોઈ પણ નવા રસ્તા શીખવાનો મારાં જીવનનો એ પહેલ વહેલો પાઠ !

મને ખબર નથી કે કેવી રીતે અને કેમ, પણ હું આ કસોટીઓમાંથી પાર તો ઉતરી ગયો. જોકે એ સમયે પણ હું ખૂબ જ કાચો અને શિખાઉ હતો,. એટલે આ બધ અનુભવોમાંથી ભવિષ્યની આવી પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરવા માટે કોઈ આત્મવિશ્વાસ કેળવી શક્યો એમ તો ન કહી શકાય, સિવાય કે ચોક્કસપણે એટલું તો કહી શકાય કે ભવિષ્યનાં મારાં ઘડતરમાં આ અનુભવો મહદ્ અંશે મહત્વપૂર્ણ પરિબળો તો જરૂર બની રહ્યાં કહેવાય. 

ત્યારબાદ, મહેશભાઈની બદલી જૂનાગઢ કૃષિ કોલેજમાં થઈ. ત્યાં તેઓ કદાચ નવેક મહિનાથી વધારે નહીં રહ્યા હોય. ભવિષ્યમાં તેમને નવસારી કૃષિ કોલેજ અને પછી ગુજરાત કૃષિ યુનિવર્સિટી, દાંતીવાડા, જિલ્લો, બનાસકાંઠા, ગુજરાત કામ કરવાનું હશે એટલે નિયતિએ આવી કોઈ યોજના કરી હશે કે કેમ તે તો નિયતિ જ જાણે ! પરંતુ અમને પણ એક સમયના રાજાશાહી બાગની લ્હાણ લેવાની અને ગિરનાર ચડવાની  તક મળી. જોકે, જૂનાગઢના એ બાગની જવિક સમૃદ્ધિની ખરી સમજ તો ૧૯૭૦ થી ૧૯૭૩ દરમિયાન મહેશભા નવસારી જતા ત્યારે નવસારી કૃષિ કોલેજનાં ફાર્મ્સ ખેતરોની મુલાકાત લીધા પછી પડી.

આજે પાછળ નજર કરતાં બહુ જ ચોક્કસપણે જોઈ શકાય છે કે મહેશભાઈની રાજકોટ બદલી થઈ એ મારા વ્યક્તિત્વને ઘડવામાં ગેમ ચેન્જર ઘટના હતી.

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - સંપુટ # ૧૩ – મણકો : ૧૧_૨૦૨૫

 

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વના બ્લૉગોત્સવના ૧૩ મા સંપુટના મણકા - ૧૧_૨૦૨૫માં આપનું સ્વાગત છે.

With Kamini Kaushal Gone, the Last Living Link to Pre-Independence Hindi Cinema Fades Away – લાહોરમાં ૧૯૨૭માં જન્મ. મૂળ નામઃ ઉમા કશ્યપ. ચેતન આનંદની નીચા નગર (૧૯૪૬) એમની સૌ પથમ અને આમીર ખાનની લાલ સિંહ ચડ્ડા (૨૦૨૨) એમની છેલ્લી ફિલ્મ. તેમણે ૭૬ ફિલ્મોમાં અભિનય કર્યો. 

બદનામ ના હો જાએ મોહબ્બત કા ફસાના - શહીદ (૧૯૪૮) - સુરીન્દર કૌર - ગીતકારઃ ક઼મર જલાલાબાદી – સંગીતઃ: ગુલામ હૈદર

યોગાનુયોગ કેવો કે ધર્મેન્દ્ર જોયેલી પહેલ વહેલી ફિલ્મ પણ ‘શહીદ’ હતી. 

Bollywood's 'He-Man' Dharmendra dies at 89 - ધર્મેન્દ્ર (કેવલ કૃષ્ણ દેઓલ - જન્મઃ ૮ ડિસેમ્બર ૧૯૩૫) ની સૌ પહેલી ફિલ્મ દિલે તેરા હમ ભી તેરે (૧૯૬૦) હતી. લગભગ ૬૫ વર્ષની કારકિર્દી દરમ્યાન તેમણે ૩૦૦ જેટલી ફિલ્મોમાં કામ કર્યું. 

જાને ક્યા ઢુંઢતી રહતી હૈ યે આખેં મુઝમેં - શોલા ઔર શબનમ (૧૯૬૨) - મોહમ્મ્દ રફી - ગીતકારઃ કૈફી આઝમી - સંગીતઃ ખય્યામ

ડસ્ટેડ ઓફ્ફ Ten of my favourite Dharmendra duets  અંજલિ સ્વરૂપે રજૂ કરે છે. 

Remembering Dharmendra: News Today With Rajdeep Sardesai

अलविदा, धर्मेंद्र! - Ravish Kumar Official

આજના અંકમાં અંજલિઓ અને યાદોને સાંકળતા લેખો  તરફ વળીશું  –

દર વર્ષે ૧૪ નવેમ્બરે નેહરૂ ચાચાની યાદમાં Happy Children’s Day! ઉજવાય છે.

Salil Chowdhury: The Unpredictable Genius – સલીલ ચૌધરી (જન્મઃ ૧૯ ન્નવેમ્બર, ૧૯૨૨) સંગીતમાં નવા પર્યોગો કરતા રહ્યા અને ક્યારેય એક ઢાળમાં ન જ રહ્યા. તેમનો પૂર્ણતાનો આગ્રહ અથાક રહ્યો. પાછા વિદ્રોહી પણ ખરા. Manek Premchand સંગીતની નૈસર્ગિક પ્રતિભાશાળી કલાકારનાં જીવન અને કામ પર નજર કરે છે. 

અન્ય લેખો:

Salil Chowdhury – A Continuum of Art   - Kunal Desai

‘Feelings, Lyrics, Orchestra — Everything was Different in Salil Chowdhury’s Songs’: Jyoti Chowdhury - Ratnottama Sengupta

‘She is Capable of Delivering Anything a Music Maker Can Think Of’ – Salil Chowdhury Speaks About Lata Mangeshkar - Peeyush Sharma

Jagte Raho: A Night of Truth  - Madhulika Liddle

Aye Mere Pyaare Watan: The Yearn for the Motherland - Shirish Waghmode

Apni Kahaani Chhod Ja: Leave a Story That Will Be Retold  -

10 Most Favourite Salil Chowdhury Songs: Indian Melodies, Western Harmonies - Anuradha Warrier

Suchitra brother-zones Dev: watching Bambai ka Babu, and a Raj Khosla tribute - રાજ ખોસલાની જન્મ શતાબ્દીના ઉપલક્ષમાં બંબઈ કા બાબુની જીર્ણોદ્ધાર કરેલી પ્રિંટ પર રજૂ કરાયું. 

Geeta Dutt sings for O P Nayyar  – ઓ પી નય્યરની જન્મશતાબ્દીની ઉજવણી રૂપે ગીતા રોય (દત્ત) ની ૯૫મી જન્મતિથીની યાદમાં...

OP Nayyar’s Non-Film Songs - ઓ પી નય્યરની જન્મશતાબ્દીની ઉજવણી રૂપે રવિન્દ્ર કેળકર ઓ પી નય્યરનાં ગૈર ફિલ્મી ગીતોનો મનોહર ગુલદસ્તો રજૂ કરે છે.

ઇન્ડિયન એક્ષપ્રેસનાં Sampada Sharma નાં અઠવાડીક કોલમ, Bollywood Rewind, ના લેખો –

• Dilip Kumar’s ‘first love’ ended their relationship, married brother-in-law to honour promise to dying sister - પોતાની આત્મકથા માં દિલીપ કુમારે કામિની કૌશલ સાથેના તેમના પરદા પરના અને અંગત સંબંધો વિશે ખેલદીલીપૂર્વક એકરાર કર્યો છે. 

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો ના ૧૦મા સંસ્કરણના નવેમ્બર ૨૦૨૫ના શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મ ગીતો –  હાફ ટિકિટ (૧૯૬૨)  ને યાદ કર્યાં. ૨૦૧૮થી દરેક નવેમ્બર મહિનામાં, શૈલેન્દ્રનાં સલીલ ચૌધરીએ સંગીતબધ્ધ કરેલાં હિંદી ફિલ્મોનાં વિસારે પડતાં ગીતોને તેમની ફિલ્મોનાં રજૂઆતનાં વર્ષના ક્રમમાં યાદ કરવાનો ઉપક્રમ શરૂ કરેલ છે. અત્યાર સુધી, આપણે

૨૦૧૮માં વર્ષ ૧૯૫૩ થી ૧૯૫૫,

૨૦૧૯માં વર્ષ ૧૯૫૬,

૨૦૨૦માં વર્ષ ૧૯૫૭,

૨૦૨૧માં વર્ષ ૧૯૫૮ થી ૧૯૬૦

૨૦૨૨માં ૧૯૬૧  (ચાર દિવારી)

૨૦૨૩માં ૧૯૬૧ (મેમ દીદી) અને

૨૦૨૪માં ૧૯૬૧ (સપન સુહાને)નાં

ગીતો સાંભળી  ચૂક્યાં છીએ.

હવે નજર કરીએ અન્ય વિષયો પરના કેટલાક લેખો પર –

રાષ્ટ્રીય ગાન 'વંદે માતરમ્'ની ૧૫૦ વર્ષની સંગીત યાત્રા - સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ સમયની 'વંદે માતરમ્'ની વિદ્રોહ ગાથા - વંદે માતરમ્ મધુર સૂરાવલી, ગીત, રાષ્ટ્રગીત, અને યાદગીરી જેવાં અનેક સ્વરૂપમાં સર્જાતું રહ્યું છે

The Force of the Divine Alarm માં સૌથી વધારે સંગીતમય અને સાતત્યપૂર્ણ સ્વર એમ એસ સુબ્બલક્ષ્મીના સ્વરમાં ગવાયેલું શ્રી વેંકટેશ્વરા સુપ્રભાતમ રહ્યું છે.

Songs of the Troublesome Vehicle, જેમાં રસ્તે વયડેલાં વાહનોને ધક્કા મારવામાં સ્ત્રીઓએ (પણ) લુરુષોને સરખે ભાગે હાથ દીધો છે.

‘Fevicol ka Mazboot Jod’ – Songs of the Inseverable Bond of Love - પ્રેમનું જૉડ એટલું મજબૂત છે કે ગુસ્સામાં છોડી ગયેલ પ્રેમીને પાછા ખેંચી લાવે છે.  આ ગીતો જનમ જનમના સાથ વાળાં ગીતો નથી. અહીં રજૂ કરાયેલાં ઘણાં ગીતો તો બહુ હળવા મુડનાં રોમેન્ટીક ગીતો છે. ફેવીકોલ કા મજ઼્બૂત જોડની ભાવના ક્યાં તો ગીતના મુખડામાં અને ક્યાં તો અંતરામાં નજરે પડે છે. 

Best songs of 1940: Wrap Up 3 માં ૧૯૪૦ ના વર્ષ માટેનાં યુગલ ગીતોની સમીક્ષા કરવામાં આવી છે અને હમ ઔર તુમ ઔર યે ખુશી (અલીબાબા, ૧૯૪૦ - સુરેન્દ્ર, વહીદન બાઈ - સંગીતઃ અનિલ બિશ્વાસ)  શ્રેષ્ઠ યુગલ ગીત તરીકે અને Best songs of 1940: Wrap Up 4માં ૧૯૪૦ ના વર્ષ માટેનાં સંગીતકારોની સમીક્ષા કરવામાં આવી છે અને પંકજ મલ્લિક, અનિલ બિશ્વાસ અને આર સી પાલને સહભાગે શ્રેષ્ઠ સંગીતકારો તરીકે પસંદ કરાયા છે.

અને હવે વિવિધ વિષયો પરની નિયમિત શ્રેણીઓના લેખો તરફ નજર કરીએ:

નવેમ્બર ૨૦૨૫માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

એક કલાકાર: ગાયકો એકથી વધુ [૧]

ફિલસુફીભર્યાં ગીતો – ૪૧ – कल हो न हो

બીરેન કોઠારીની ફિલ્મનાં ક્રેડીટ ટાઈટલ્સ સાથે વાગતાં ટાઈટલ સોંગની નાં શહીદ (૧૯૪૮) ટાઈટલ ગીતને રજૂ કરે છે.

વાદ્યવિશેષ શ્રેણીમાં પિયૂષ પંડ્યા અને બીરેન કોઠારી આ મહિને તાલવાદ્યો (૧)  ને  લગતાં યાદગાર ગીતોને રજૂ કરે છે..

દિપક સોલીયા 'ધિક્કારનાં ગીતો' માં પ્રેમસંબંધમાં વાંકું પડે ત્યારે મુજરામાં પણ કરૂણાની રજૂઆતને રહતે થે કભી જિનકે દિલ મેં…   દ્વારા રજૂ કરે છે

આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. ૨૦૨૫માં આપણે ઓ પી નય્યર રચિત  મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીતો યાદ કરીશું. હમણાં મોહમ્મદ રફીએ આશા ભોસલે સાથે ગાયેલાં ઓ પી નય્યર નાં યુગલ ગીતો સાંભળી રહ્યાં છીએ. ......

મૈં હું બાંકે નૈનોવાલી મેરી બાત હૈ નિરાલી - છૂ મંતર (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ જાં નિસ્સાર અખ્તર 

ઓ મો. બેંજો ઈશારે તો સમજો - હમ સબ ચોર હૈ (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી 

યે રાત આશિક઼ાના છાયા સમા સુહાના - નયા અંદાઝ (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ જાં નિસ્સાર અખ્તર

મૈં ઢુંઢતી હું કહાં ઓ સનમ - શ્રીમતી ૪૨૦ (૧૯૫૬) - ગીતકારઃ મજરૂહ સુલ્તાનપુરી