વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૧૦મું સંસ્કરણ – ઓગસ્ટ, ૨૦૨૫

 

શૈલેન્દ્રનાં ગીતોની આર ડી બર્મન દ્વારા સ્વરબદ્ધ કરાયેલી રચનાઓ

શૈલેન્દ્ર  - શંકરદાસ કેસરીલાલ, (જન્મ ૩૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૨૩ - અવસાન ૧૪ ડીસેમ્બર, ૧૯૬૬) - ની ફિલ્મ ગીતોની રચનાઓની વાત આવે એટલે તેમણે હસરત જયપુરી સાથે શંકર જયકિશનની રચનાઓની જ યાદ સામાન્ય રીતે આવે.

શૈલેન્દ્ર અને હસરત જયપુરીએ ક્યારેક અલગ અલગ તો ક્યારેક સાથે મળીને અન્ય સંગીતકારો સાથે પણ અનેક યાદગાર ગીતો લખ્યાં છે. તે ઉપરાંત બીજા સંગીતકારો સાથે કોઈ ફિલ્મમાં અન્ય ગીતકારો સાથે અમુકતમુક ગીતો લખ્યાં હોય એવી પણ છએક ફિલ્મો હશે.

શૈલેન્દ્ર - એસ ડી બર્મનનું સહકાર્ય અને સલીલ ચૌધરીની સાથે તેમણે કરેલ સહકાર્ય તો શંકર જયકિશન બાદ સંખ્યાત્મક અને ગુણાત્મક બન્ને દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનું રહ્યું છે. આપણે શૈલેન્દ્ર - એસ ડી બર્મનનાં સહકાર્યની શ્રેણી યોગ્ય સમયે અલગથી આ મંચ પર કરીશું.

૨૦૧૭માં આપણે શૈલેન્દ્રનાં અન્ય સંગીતકારો સાથેનો લેખ -શૈલેન્દ્રનાં 'અન્ય' સંગીતકારો સાથેનાં ગીતો – કર્યો તે પછીથી  આપણે

૨૦૧૮ - શૈલેન્દ્ર અને રોશન

૨૦૧૯ -  શૈલેન્દ્ર અને હેમંત કુમાર, રવિ અને કલ્યાણજી (આણંદજી)

૨૦૨૦ – શૈલેન્દ્ર અને એસ એન ત્રિપાઠી, અનિલ બિશ્વાસ અને સી રામચંદ્ર

૨૦૨૧ - શૈલેન્દ્ર અને શાર્દુલ ક્વાત્રા અને મુકુલ રોય,

૨૦૨૨ - શૈલેન્દ્ર અને કિશોર કુમાર 

૨૦૨૩ - બસંત પ્રકાશ અને શૈલેશ મુખર્જી અને

૨૦૨૪ - નીનુ મઝુમદાર 

નાં ગીતો સાંભળી ચુક્યાં છીએ.

આજના અંકમાં આપણે શૈલેન્દ્રનાં આર ડી બર્મને સંગીતબદ્ધ કરેલાં ગીતો સાંભળીશું.

આર ડી બર્મન સાથે શૈલેન્દ્રએ એક જ ફિલ્મ - છૉટે નવાબ (૧૯૬૧) - માટે ગીતો લખ્યા. સ્વતંત્ર સંગીતકાર તરીકે છોટે નવાબ આર ડી બર્મનની સૌ પ્રથમ ફિલ્મ હતી. 

છૉટે નવાબ નાં આઠ ગીતોમાં બે લતા મંગેશકરનાં સોલો, ત્રણ રફી - લતાનાં યુગલ ગીતો, એક રફી, શમશાદ બેગમનું યુગલ ગીત અને બે રફીનાં સોલો ગીતો હતાં.

ઘર આજા ઘીર આયે બદરીયા - લતા મંગેશકર 

ફિલ્મને ટિકિટ બારીપર સફળતા મળી હોત તો માલગુંજી રાગમાં સ્વરબદ્ધ આ ગીત જેવાં બીજાં ઘણાં ગીતો આર ડી બર્મન પાસેથી સાંભળવા મળી શક્યાં હોત. પરંતુ નિયતિની ચાલ કંઈક જુદી જ હશે એટલે આર ડી બર્મને પોતાનાં આગવા સ્થાનને સ્થાયી કરવા પાશ્ચાત્ય સંગીતનો આધાર લીધો.

ચુરા કે દિલ બન રહે હૈ ભોલે જૈસે કુછ જાનતે નહીં - લતા મંગેશકર 

મુજ઼રા ગીતોની આગવી શૈલીને અનુરૂપ આ ગીત રાગ ખમાજમાં સ્વરબદ્ધ કરાયું છે. 

કોઈ આને કો હૈ દિલ મચલને લગા - મોહમ્મદ રફી, શમશાદ બેગમ, સાથીઓ

કવ્વાલી થાટમાં સ્વરબદ્ધ થયેલાં આ એક માત્ર ગીત એવું છે જે શ્રાવ્ય સ્વરૂપમાં મળે છે. ગીતને ફિલ્મમાં નહીં લેવાયું હોય. એટલે જ, ફિલ્મનાં આઠ ગીતોમાંથી આ એક જ ગીત એવું છે, જે 'અજાણ્યું' કહી શકાય તેમ છે.

આજ હુઆ મેરા દિલ મતવાલા - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર 

એકદમ ઝડપી લયમાં સ્વરબદ્ધ થયેલ ગીતમાં આર ડી બર્મને અંતરામાં ભારતીય તાલ વાદ્યોનો ઉપયોગ કર્યો છે. જોકે ગીત ઘણું જ કર્ણપ્રીય બન્યું છે.

મતવાલી આંખોવાલે ઓ અલબેલે દિલવાલે - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર

ક્લબ ગીતમાં પણ આર ડી ગીતનું માધુર્ય બરકરાર રાખે છે.

   

જીનેવાલે મુસ્કરા કે જી - મોહમ્મદ રફી, લતા મંગેશકર,મહેમુદ 

જ્હોની વૉકરને પણ તેમનું 'ફરજીયાત ફાળવવું પડે' એવું ગીત મળે છે. જોકે શ્રોતા તરીકે આપણને તો એક વધુ સાંભળવું ગમે એવું હલકું ફુલકું ગીત મળ્યું છે.

આમચુમ તામચુમ કાલા બદામ ચુમ - મોહમ્મદ રફી, સાથીઓ 

મહેમૂદનો માનસિક વિકાસ નથી થયો એ બતાવવા માટે એક બાળગીત મુક્યું છે.  ઓછા માનસિક વિકાસ પર ભાર મુકવા  ઉસકે બાદ લોઝ શામ માં તોતડાતા ઉચ્ચારનો પ્રયોગ પણ કરાયો છે.

ઈલાહી તુ સુન લે હમાલી દુઆ - મોહમ્મદ રફી

આ ગીતને આર ડી બર્મનનાં સવકાલીન શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં સ્થાન મળવું જોઈએ.

અન્ય સંગીતકારો દ્વારા સ્વરબદ્ધ થયેલાં શૈલેન્દ્રનાં ગીતોની સફર હજુ પણ ચાલ રહે છે ........

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.

BITS, પિલાણીઃ વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - ઔપચારિક શિક્ષણનો અધ્યાય પણ પૂરો થયો

 

ઔપચારિક શિક્ષણનાં અઢાર વર્ષ પૈકી પિલાણીનાં બે વર્ષ બહુ મોટો સમયગાળો ન કહેવાય એટલી ઝડપથી પલક ઝપકતાં જ પૂરાં થઈ ગયાં.

જોકે, આજે પાછળ વળીને જોતાં જણાય છે કે પિલણીના રહેવાસનો એકેએક દિવસ અને એકેએક ઘટનાઓ ખુબ જીવંત, રસપ્રદ અને અનુભવના ભાથાંમાં ઉમેરો કરતાં રહ્યાં. દરેક તબક્કે મારા સહપાઠીઓ અને પ્રોફેસરો સાથેના સહેવાસનો પણ ઘણો પ્રભાવ પડ્યો. સ્વાભાવિક છે કે એ સમયે એ બધાંનો મારાં વ્યક્તિત્વ પર જે કંઈ અસરો પડી હશે તે ધ્યાન પર ન આવે. પરંતુ, પ્રાથમિક કારકિર્દીનાં પછીનાં આડત્રીસ વર્ષ દરમ્યાન આ બધા અનુભવોના બોધપાઠ ખુબ કામ આવ્યા. જોકે એ પણ સ્વીકારવું રહ્યું કે જીવનને આ તબક્કે હવે એ બધાં યોગદાનોનું મહત્વ માત્ર યાદગીરીઓનાં દસ્તાવેજીકરણથી વધારે નથી જણાતું.

ક્દાચ એટલે જે એલ ડીના અને પિલાણીના દિવસો વિશે જે કંઈ લખાતું ગયું તેમાં યાદગીરીઓની અસરોનાં વિશ્લેષણને બદલે યાદો જ મુખ્ય પ્રવાહમાં રહી. આમ પણ તાજેતરના ભૂતકાળમાંથી વર્તમાન અને ભવિષ્યના બોધપાઠો શીખવાનું શક્ય છે, પણ તેને ઇતિહાસ તરીકે મુલવવા માટે જે તટસ્થ સાક્ષીભાવ કેળવવો જોઈએ તે માટે સમયનો મોટો અંતરાલ હોવો જોઈએ.

એટલે, ઔપચારિક શિક્ષણના બે મહત્વના તબક્કઓના આધ્યાય પર પરદો પાડતી વખતે મૅનેજમૅન્ટ સ્ટડીઝના વિભાગીય વડા ડૉ. એસ કે પોરવાલે લખેલા ભવિષ્યવાણી સ્વરૂપ સંદેશાને અહીં ટાંકીશઃ

गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिता: ||

સમજુ લોકો જીવતાં કે મૃત્યુ પામેલાં લોકોનો અફસોસ નથી કરતાં

ભગવદ્‍ ગીતા ૨.૧૧

+                                  +_                                +

આ યાદગીરીની સફરમાં મારા સહપાઠીઓના પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ સહકાર મળ્યો છે તે બદલ હું તેમનો આભારી છું.

મારા મિત્ર દિલીપ વ્યાસે બ્લોગ પર પ્રકાશન સમયે દરેક હપ્તા વિશે જે આત્મીયતાથી પ્રતિભાવો આપ્યા છે તેનો આભાર તો શબ્દોમાં માની શકાય તેમ નથી.

                   +                                  +_                                + 

હાયપર લિંક પર ક્લિક કરવાથી BITS, પિલાણી - વર્ષ ૧૯૭૧-૧૯૭૩ - મને કેમ વિસરે રે…. - ના અલગ અલગ હપ્તાઓ એક સાથે વાંચી / ડાઉનલોડ કરી શકાય છે. 

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - સંપુટ # ૧૩ – મણકો : ૭_૨૦૨૫

 હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વના બ્લૉગોત્સવના ૧૩ મા સંપુટના મણકા - ૭_૨૦૨૫માં આપનું સ્વાગત છે.

એક ફિલ્મનાં બધાં જ ગીત એક ગાયકે જ ગાયાં હોય એ વિષય સાથે Mehfil completes 8 years!

આજના અંકમાં અંજલિઓ અને યાદોને સાંકળતા લેખો  તરફ વળીશું  –

Guru Dutt | Actor & Director

“Guru Dutt – Remembering the Man and His Persona, Movies and Messages” પરની ચર્ચા દ્વારા Remembering a Legend: INTACH–Art Kanara Trust Honour Guru Dutt in His Birth Centenary Year  

‘Confused product of a confused brain’: When Guru Dutt cast a spell over everyone – except one man – Nandini Ramnath - દિગ્દર્શક તરીકે ગુરુદત્ત તેજાબી કલમના સંપાદક બાબુરાવ પટેલને ક્યારે પણ પ્રભાવિત ન કરી શક્યા. કાગઝ કે ફૂલની સરિયામ નિષ્ફળતા પછી ગુરુદત્તે માત્ર નિર્માતા તરીકે જ ધ્યાન આપવાનું ચાલુ કર્યું. બાબુરાવ પટેલને આ નિર્ણય ગમ્યો હશે, કેમકે એમ સાદિક઼ દ્વારા દિગ્દર્શિત ચૌદહવી કા ચાંદ (૧૯૬૦) અને અબ્રાર અલ્વી દ્વારા દિગ્દર્શિત સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ (૧૯૬૨) માટે તેમણે પ્રશંસાનાં ફુલો વેર્યાં હતાં.

‘He never spoke about why he wanted to die’—Guru Dutt’s sister broke her silence - Yasser Usman - "ગુરુદત્ત જે ગંભીર વિષયો પર ફિલ્મ બનાવતો હતો તેની તેના પર અસર પડતી હતી. તેનો સ્વભાવ જ બદલી ગયો. તે વધારે અંતર્મુખી બનતો ગયો ... મારી સાથે વાત કરવી છે એમ કહીને મને બોલાવતો. હું એને મળવા જતી, પણ તે પોતાનું મન ન ખોલી શકતો. " લાગણીના આ દ્વંદ્વની ગુરુદત્ત એટલી અસર થવા લાગી કે તે દારૂ પીવા તરફ અને ઊંઘની ગોળીઓ ખાવા તરફ વધારેને વધારે ઢળતા ગયા. પ્યાસાનાં નિર્માણ દરમ્યાન તેમણે આત્મહત્યાનો પહેલો પ્રયાસ કર્યો, પણ તે વખતે તો તેમને બચાવી લેવાયા. 

ગુરુદત્તની જન્મ શતાબ્દી પરના કેટલાક અન્ય લેખો :

§  Guru Dutt at 100: celebrating with his songs

§  My Favourites: Guru Dutt's Songs

§  100 years of Guru Dutt: The filmmaker who changed the way we ‘see’ songs

§  Guru Dutt: The tragic life of an Indian cinematic genius

§  Guru Dutt’s Bengali Odyssey

§  Guru Dutt dropped Waheeda Rehman ‘like a hot brick’ after he got back together with wife Geeta Dutt; she declared, ‘I won’t let him touch me’

Rekha is the life and soul of Muzaffar’s Ali’s classic ‘Umrao Jaan’ – Nandini Ramnath - એક સમયકાળના પશ્ચાદભૂને રજૂ કરી ૧૯૮૧ની આ ફિલ્મને પૂર્વવત કરીને ફરીથી રજૂ કરાઈ છે.

On savouring the restored Umrao Jaan, and going down nostalgia street - નૃત્ય મધ્યે (દેહભંગીના) વળાંક સાથે જ લખનૌના કોઠા પર વેચી દેવાયેલી અમીરાં યુવા ઉમરાવ જાન બની જાય છે.

The musical revolution: RD Burman and the 70s – ડૉ. રાજેશ દેશપાંડે તેમની પસંદના આર ડી બર્મનનાં '૭૦ના દાયકાનાં ગીતો રજૂ કરે છે.

ઇન્ડિયન એક્ષપ્રેસનાં Sampada Sharma નાં અઠવાડીક કોલમ, Bollywood Rewind, ના લેખો –

• ‘Humiliated’ by Bollywood, how RD Burman created 1942 A Love Story; teared up when music was called ‘bullsh*t’. થોડાં અઠવાડીયાં પછી આર ડી એ આજે આપણે જેને કુછ ના કહો તરીકે ઓળખીએ છીએ એ ધુન સંભળાવી ત્યારે વિધુ વિનોદ ચોપરા એ જ ક્ષણે ગીતના પ્રેમમાં પડી ગયા.

રાજેંદ્ર કુમારન ૯૮મા જન્મ દિવસે My Favourites: Rajendra Kumar Songs.

'Tum Mujhe Bhool Bhi Jao To Ye Haq Hai Tumko' - Shubha Khote - SHUBHA KHOTE - An Ace Sportsperson Turned An Actress

વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો ના ૧૦મા સંસ્કરણના જુલાઈ ૨૦૨૫ના અંકમાં સંગીતકાર સાથેનું મોહમ્મદ રફીનું સૌપ્રથમ યુગલ ગીત: બીજો પંચવર્ષીય સમયખંડ ૧૯૪૯ -૧૯૫૩: વર્ષ ૧૯૫૩ (૨) ને યાદ કર્યાં.

અત્યાર સુધી આપણે 

૧૯૪૪થી ૧૯૪૮નાં વર્ષોના પ્રથમ સમયખંડને ૨૦૨૧માં,

૧૯૪૯થી ૧૯૫૩ના બીજા પંચવર્ષીય સમયખંડનાં

૧૯૪૯નાં ગીતોનો પહેલો ભાગ જુલાઈ ૨૦૨૨માં,

૧૯૪૯નાં ગીતોનો બીજો ભાગ ડિસેમ્બર ૨૦૨૨માં,

૧૯૫૦નાં ગીતો જુલાઈ ૨૦૨૩માં,

૧૯૫૧નાં ગીતો ડિસેમ્બર ૨૦૨૩માં, 

૧૯૫૨નાં ગીતો જુલાઈ ૨૦૨૩માં, અને

૧૯૫૩ (૧) નાં ગીતો ડિસેમ્બર ૨૦૨૪માં

                           આવરી ચૂક્યાં છીએ.

હવે નજર કરીએ અન્ય વિષયો પરના કેટલાક લેખો પર –

What happens to radical cinema in reactionary times? - Arjun Sengupta - ભારતની સમાંતર સિએનમા એ હંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા વર્ગને શી રીતે અવાજ આપ્યો અને તે પછી ઉદારીકરણ અને બહુમતી શાશનના ઓછાયામાં કેમ તે પ્પ્તેજ હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગઈ તેના  પર  ઓમર અહમદ નજર ફેરવે છે. 

जब ज़िन्दगी मुझसे मिलने आयी — गीतों में कहानी - ज़िन्दगीને પોતાનો શ્રેષ્ઠ મિત્ર ગણવતાં ગીતોને વળી લેતો લેખ.

જીંદગીને ઉદ્દેશીને રચાયેલાં ગીતોની શ્રેણીમાં ए ज़िंदगी ! અને What’s Life? પછી ત્રીજો લેખ Let’s Talk about Life!  છે.

The (Up) lifting Songs - ગીત ગાતાં ગાતાં, આપણા હીરોને હિરોઈનોને ઉંચકી લેવાનું બહાનું જ જોઈએ. 

Best songs of 1940: Wrap Up 1 માં ૧૯૪૦ ના વર્ષ માટેનાં પુરુષ સોલો ગીતોની સમીક્ષા કરવામાં આવી છે અને કે એલ સાય ગલ અને પંકજ મલિકને સહભાગે શ્રેષ્ઠ ગાયક પસંદ કરાયા છે.

અને હવે વિવિધ વિષયો પરની નિયમિત શ્રેણીઓના લેખો તરફ નજર કરીએ:

જુલાઈ ૨૦૨૫માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

એક કલાકાર ગાયક અનેક : ‘બ્લફમાસ્ટર’ શમ્મીકપૂર

ફિલસુફીભર્યાં ગીતો – ૩૭ – ज़िन्दगी हर कदम एक नयी जंग हैं

બીરેન કોઠારીની ફિલ્મનાં ક્રેડીટ ટાઈટલ્સ સાથે વાગતાં ટાઈટલ સોંગની શ્રેણીમાં જુર્માના (૧૯૭૯)નાં  ટાઈટલ ગીતને રજૂ કરે છે.

વાદ્યવિશેષ શ્રેણીમાં પિયૂષ પંડ્યા અને બીરેન કોઠારી આ મહિને  ફૂંકવાદ્યો - બીન (પૂંગી) ને  લગતાં યાદગાર ગીતોને રજૂ કરે છે..

દિપક સોલીયા 'ધિક્કારનાં ગીતો' માં પ્રેમસંબંધમાં વાંકું પડે ત્યારે માણસ કેટલું વાંકું બોલી શકે તેનો એક નમૂના રૂપે કુછ નહીં કહતે…  રજૂ કરે છે.

ભગવાન થાવરાણી ફિલ્મી ગઝલોનું નાનકડું પણ અનોખું વિશ્વ શ્રેણીમાં સોએક ફિલ્મી ગીતકારોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય એમણે ફિલ્મો માટે લખેલી ગઝલો દ્વારા કરાવી રહ્યા છે. આ મહિને અર્શી અજમેરી, બેકલ અમૃતસરી, કુલવંત ( સિંહ ) જાની અને પ્રકાશની ગઝલો પેશ કરે છે.

આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. ૨૦૨૫માં આપણે ઓ પી નય્યર રચિત  મોહમ્મદ રફીનાં યુગલ ગીતો યાદ કરીશું. હવે આપણે ઓ પી નય્યર રચિત મોહમ્મદ રફી  - ગીતા દત્તનાં યુગલ ગીતોની યાદ તાજી કરીશું. ગીતા દત્તનાં ઓ પી નય્યર રચિત ગીતો એટલે ગીતા દત્તની આગવી ઓળખ સમાં ગીતો......

દેખો જી દેખો મીઠી અદા સે જલનેવાલે જલેં - માઈ બાપ ( (૧૯૫૭) - ગીતકારઃ જાં નિસ્સાર અખ્તર - સંગીતઃ ઓ પી નય્યર 

તુ દેલ મેરા લૌટા દે અંગ્રેજી સાહબજાદે - માઈ બાપ ( (૧૯૫૭) - ગીતકારઃ ક઼મર જલાલાબાદી - સંગીતઃ ઓ પી નય્યર

 

---

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના આપણા આ બ્લૉગોત્સવને વધારે માહિતીપ્રદ, રસપ્રદ અને વૈવિધ્યસભર કરવા માટે આપનાં સૂચનો આવકાર્ય છે.

અહીં રજૂ કરાયેલ, લેખો, બ્લૉગ પૉસ્ટ્સ, તસ્વીરો અને વિડીયો / ઓડીયો લિંક્સના પ્રકાશાનાધિકાર મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે.