હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વનો બ્લૉગોત્સવ - સંપુટ # ૧૦ – મણકો : ૯_૨૦૨૨

 હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના સુવર્ણ યુગથી સંકળાયેલાં બ્લૉગવિશ્વના બ્લૉગોત્સવના ૧૦ મા સંપુટના મણકા - ૯_૨૦૨૨માં આપનું સ્વાગત છે.

આજના અંકમાં આપણે સીધાં જ અંજલિઓ અને યાદોને સાંકળતા લેખો  તરફ વળીશું  –

The Musical Geniuses Who Have Ruled Hindi Film Industry Since Independence - નૌશાદથી અરિજિત સિંઘ સુધીના, ૧૯૪૭થી બોલીવુડ પર છવાયેલા રહેલા, વિવિધ સિતારાઓની યાદીઓ -

75 Bollywood Actresses Who Ruled The Silver Screen With Grace, Beauty And Talent

75 Actors Who Conquered Hearts Of The Millions Since 1947

75 Years Of Indian Cinema: The Platinum Magic On The Silver Screen

આશા ભોસલેના ૮૯મા જન્મ દિવસે, Asha Bhosle’s ‘Overshadowed Songs   માં તેમનાં એવાં ગીતોને યાદ કરાયાં છે જે શ્રેષ્ઠ ગીતોમાં સ્થાન મેળવવાની ક્ક્ષાનાં હોવા છતાં એ જ ફિલ્મનાં બીજાં ગીતોની સામે ઓછાં સાંભળવા મળ્યાં.

Asha Bhosle and the Seven Wonders આશા ભોસલે સાથે એવા સાત સંગીતકારોનાં ગીતોને નોંધ લે છે જે સામાન્યતઃ લતા મંએશકરના સ્વરનો વધારે ઉપયોગ કરતા.

Khayyam at the Mountain Peak (1): Songs on Pahadi પછી ખય્યામ (૧૮-૨-૧૯૨૭ । ૧૯૦૮-૨૦૧૭)ને ત્રીજી અવસાન તિથિ પર તેમનાં પહાડી સિવાયનાં રાગનાં ગીતોની ગીતોની યાદાંજલિ. Khayyam at the Mountain Peak (2): Songs sans Pahadi

the year-wise review of Lata Mangeshkar’s career, ની શ્રેણી ને મહેફિલમેં તેરી, her career in the year 1952 વડે આગળ ધપાવે છે 

Bengali Cinema During the Freedom Struggle - ગઈ સદીના '૩૦ અને '૪૦ના સમગ્ર દાયકાઓ દરમ્યાન બંગાળી સિનેમાએ બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદ અને શોષણને વખોડતી, સામાજિક જાગૃતિની ફિલ્મો બનાવી. Silhouetteના સંપાદ્ક અમિતાવ નાગ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમ્યાન બંગાળી સિનોમાની રૂખ અને વલણને વિગતમાં રજૂ કરે છે.

Did You Know Vyjayanthimala Refused a Filmfare Award for ‘Devdas’? - Khalid Mohamed - વૈજયંતિમાલાના જન્મ દિવસ પર આ લેખ, થોડો મોડો મોડો, રજુ કરીએ.

આ લેખ મૂળ તો The Quintમાં ૧૩ ઓગસ્ટ, ૨૦૧૬ના પ્રકાશિત થયો હતો.

HT spotlight: a short piece about Hindi cinema 1977-92 - હિંદુસ્તાન ટાઈમ્સમાં હિંદી સિનેમાનાં ૭૫ વર્ષને પાંચ અલગ સમયકાળમાં વહેંચી દેવાયેલ છે. પ્રસ્તુત લેખ, તેની રજૂઆતની જ વર્ષગાંઠના દિઅવસે જાને ભી દો યારોંની યાદ તાજી કરે છે.  

Golden Era of Bollywood પર શૈલેન્દ્ર શર્માએ આટલી પૉસ્ટ્સ મૂકી છે:

• 50 Years of Shor (1972)
• Asha Bhonsle- The World's Most Recorded Artist.

સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૨ના વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો માં હસરત જયપુરી રચિત (શંકર)જયકિશનનાં વિસારે પડેલાં ગીતો – ૧૯૬૩ યાદ કરેલ છે. અત્યાર સુધી, આપણે

૨૦૧૭ માં વર્ષ ૧૯૪૯ થી ૧૯૫૪,

૨૦૧૮માં વર્ષ ૧૯૫૫ થી ૧૯૫૭,

૨૦૧૯માં વર્ષ ૧૯૫૮ અને ૧૯૫૯,

૨૦૨૦માં વર્ષ ૧૯૬૦-૧૯૬૧,

૨૦૨૨માં વર્ષ ૧૯૬૨નાં, અને

ગીતો યાદ કરી ચૂક્યાં છીએ.

હવે નજર કરીએ અન્ય વિષયો પરના કેટલાક લેખો પર –

થોડા સમયના અંતરાલ બાદ મહેફિલમેં તેરી, નાવ સાથે સંકળાયેલાં ગીતોની શ્રેણીમાં (Part 8) Boat Songs રજૂ કરે છે.

Book Review: ‘Hindi Cine Raag Encyclopaedia’ Vol. 3, 4 & 5 –  પુસ્તક્ના પહેલા અને બીજા ભાગમાં ગીત કયા રાગ પર છે તે જાણવા મળતું હતું, તો હવે ત્રીજા, ચોથા અને પાંચમા ભાગમાં 'આસાવરી' (કોઈ પણ એક રાગ) પર કયાં કયં ગીતો રચાયાં છે તે જાણી શકાય છે.

Book Review: P.K.Nair’s Yesterday’s Films For Tomorrow,  પી કે નાયરનાં અવસાન બાદ, ૨૦૧૭માં Film Heritage Foundation દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ છે.  Rajesh Devraj.દ્વારા સંપાદિત આ પુસ્તકમાં પી કે નાયરના લેખો, અંગત વાતો, વિગતવાર નોંધો,પત્રો વગેરેને ગ્રંથસ્થ કરાયેલ છે. 

The Two Worlds of Jalte Hain Jiske Liye - પોતાના પ્રેમનું પહેલું ગીત સુજાતાને સંભળાવતી વખતે અધીરને જરા પણ અંદાજ નથી કે સુજાતા સાથેનાં વિશ્વનાં તેનાં સ્વપ્નાંઓ બારીક કાચથી પણ વધારે ફટકીયાં નીવડી શકે છે, જલતે હૈ જિસકે લિયેની બે અલગ અલગ બાજુએ ફેલાયેલાં વિશ્વ પર શિરીષ વાઘમારે પ્રકાશ ફેંકે છે.

Songs of wishes, desires and expectations– fulfilled and unfulfilled - આ પ્રકારનાં ફિલ્મી ગીતોમાં चाह, तमन्ना, आरज़ू, माँग જેવા શબ્દો બહુધા વપરાતા જોવા મળે છે. મોટા ભાગનાં ગીતોમાં અધુરી રહી ગયેલી આકાંક્ષાઓની વાત હોય છે, એટલે ગીતનો ભાવ કરૂણ હોય છે. જોકે પુરી થયેલી ઈચ્છાઓનાં ગીતો પણ હોય તો છે જ. અહીં બન્ને ભાવનાં ગીતો રજૂ થાય છે.

Bollywood, Masala Movies and Family Values – સમયની સાથે કુટુંબ અને પ્રેમ અંગેના વિચારો બદલતા જાય છે  તેમ તેમ ફિલ્મોના વિષયમાં પણ પરિવર્તનો આવતાં રહે છે..

ઇન્ડિયન એક્ષપ્રેસનાં Sampada Sharma નાં અઠવાડીક કોલમ, Bollywood Rewind, ના લેખો –

Rajesh Khanna passed the baton to Amitabh Bachchan with Namak Haraam: ‘I knew my time was up’ - નમક હરામ એ સંક્રાંતિ સમય છે જેયારે અમિતાભ બચન પોતાનો સમય આવી ચુક્યાનું એલાન કરે છે અને રાજેશ ખન્ના સુધ્ધાં તેની નોંધ લે છે.

Way before Ranbir Kapoor’s coming-of-age movies, Jaya Bachchan truly embodied the carpe diem spirit in Uphaar - નવી પેઢીના રણબીર કપૂરની ફિલ્મો યે જવાની હૈ દિવાની કે તમાશામાં તે પોતાને ગમે તેમ વરતવામાં  સમાજના પ્રસ્થાપિત ચલણોને બાજુએ મુકી દે છે.  'ઉપહાર'માં જયા બચ્ચનનું પાત્ર એવો જ સંદેશો, થોડી ચેતવણી સાથે, આપે છે.

Gulzar’s Mere Apne talks about the epidemic of loneliness that swallows people of all ages - 'મેરે અપને'ના રાજકીય સંદેશ વિશે છેલ્લા પાંચ દાયકામાં ખુબ ચર્ચાઓ થઈ છે. પણ ફિલ્મમાં તે સિવાય એકલતાનો જે રોગ સમાજમાં ફેલાતો જાય છે તેની પણ વાત રજૂ થાય છે. 

Amol Palekar-Zarina Wahab’s Gharaonda explains why love doesn’t always win against money - અમોલ પાલેકર અને ઝરીના વહાબ અનિનિત 'ઘરૌંદા' પ્રેમની સામે પૈસાની તાકાતની વાત છે.

અને હવે મુલાકાત કરીએ અન્ય પ્રકાશનો પરની નિયમિત કોલમોની :

જન્મભૂમિ પ્રવાસીની રવિવારની 'મધુવન' પૂર્તિમાં શ્રીકાંત ગૌતમની 'રાગરંગ'  કોલમના સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૨ના લેખો:

જયપુરી હસરત રચિત  ગીતોનો ઝગમગાટ

બે અભિનેતાઓ, બે અંતિમો વચ્ચેની ભૂમિકાઓ

શ્રી અજિત પોપટની કોલમ 'સિને મેજિક'માં કલ્યાણજી આણદજીની જોડી વિશે વાત કરી રહ્યા છે. સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૨ માં હવે નીચે મુજબ આ વાત આગળ ધપે છે .

અર્જુન હિંગોરાનીની ધમાલ એક્શન ફિલ્મ કાતિલોં કે કાતિલના સંગીતે 1981માં રીતતસર ધૂમ મચાવી

માનવ સ્વભાવને પિછાણીને કુનેહપૂર્વક નવા કલાકારોને તક આપવાની પહેલ કરી

કલ્યાણજી આણંદજી મહેમાન તરીકે સ્ટેજ પ્રોગ્રામમાં ગયા અને બે હોનહાર ગાયિકા લઇ આવ્યા

સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૨માં વેબ ગુર્જરી પર 'ફિલ્મ સંગીતની સફર'માં પ્રકાશિત થયેલા લેખો:

ફિલસુફીભર્યા ફિલ્મી ગીતો – कहां जा रहा है तू ऐ जानेवाले

બંદિશ એક,રૂપ અનેક (૯૧): “जा’त कहाँ हो अकेली” – કેસરબાઈ કેરકર

દાસ્તાન-કહાની (૧) : लम्बी कहानी

બીરેન કોઠારીની ફિલ્મનાં ક્રેડીટ ટાઈટલ્સ સાથે વાગતાં ટાઈટલ સોંગની શ્રેણીમાં મેમ દીદી (૧૯૬૧)નાં ટાઈટલ ગીતને રજૂ કરે છે.

નલિન શાહના પુસ્તક – Melodies, Movies & Memories – માંથી ચૂંટેલા લેખોના શ્રી પિયૂષ મ. પડ્યા વડે કરાયેલા ગુજરાતી અનુવાદની શ્રેણી ‘સૂરાવલિ, સિનેમા અને સ્મૃતિઓ’માં (૧૯) - શરાબમાં ડૂબેલાઓ  પ્રકરણ રજુ કરે છે.

ભગવાન થાવરાણીની શ્રેણી 'ઈંગમાર બર્ગમેનનું આંતર – વિશ્વ' માં તેઓ ફિલ્મ મહોરું – PERSONA (1966) નો આસ્વાદ કરાવે છે.

વાદ્યવિશેષશ્રેણીમાં પિયૂષ પંડ્યા અને બીરેન કોઠારી આ મહિને "‘પેટી’ તરીકે ઓળખાતું હાર્મોનિયમ (૧)"ને કેન્દ્રમાં રાખીને કેટલાંક નોંધપાત્ર ગીતો રજૂ કરે છે..

'ચર્ચાની એરણે ૧૯૪૩નાં ગીતો' શ્રેણીમાં હવે સ્ત્રી સોલો ગીતોની ચર્ચા હુસ્ન બાનો, સીતારા (દેવી), વત્સલા કુમઠેકર,  રાજકુમારી, કૌશલ્યા, નલીની જયવંત અને સરદાર અખ્તર, પારૂલ ઘોષ, લીલા સાવંત નાં સૉલો ગીતો થી આગળ વધે છે.  એ દરમ્યાન સોંગ્સ ઑફ યોર ૧૯૪૩નાં વર્ષનાં સ્ત્રી સૉલો ગીતોની સમીક્ષા, Best songs of 1943: Wrap Up 2., રજુ કરે છે. વિગતવાર છણાવટ બાદ  ૧૯૪૩નાં શ્રેષ્ઠ  સ્ત્રી ગાયક તરીકે અમીરબાઈ કર્ણાટકીની પસંદ્ગી કરાઈ છે.

આપણા આ બ્લૉગોત્સવના દરેક અંકના અંતમાં આપણે આજના અંકમાં ઉલ્લેખાયેલ કોઈ પણ પોસ્ટ સાથે સંકળાયેલ હોય એવાં મોહમ્મદ રફીનાં ગીત યાદ કરતાં હોઈએ છીએ. આજના અંકથી કરીને ૨૦૨૨નાં સમગ્ર વર્ષ દરમ્યાન આપણે લતા મંગેશકર અને મોહમ્મદ રફીએ કોઈ પણ સંગીતકાર સાથે પહેલવહેલી વાર ગાયેલ યુગલ ગીત યાદ કરવાનો ઉપક્રમ આગળ વધારીશું.

વો જબ યાદ આયે બહોત યાદ આયે - પારસમણિ (૧૯૬૩) – ગીતકાર: અસદ ભોપાલી – સંગીત: લક્ષ્મીકાન્ત પ્યારેલાલ

જા જા જારે તુઝે હમ જાન ગયે, કિતને પાનીમેં હો પહ્ચાન ગયે - સેહરા (૧૯૬૩) - ગીતકાર: હસરત જયપુરી - સંગીત: રામલાલ

અગર મૈં પૂછૂં જવાબ દોગે દિલકો મેરા ક્યોં ચુરા રહે હો - શિકારી (૧૯૬૩) - ગીતકાર: ફારૂક઼ ક઼ૈસર - સંગીત: જી એસ કોહલી

થોડાં ફંટાઈને પણ દિલીપ ધોળકિયા રચિત મોહમ્મદ રફી - લતા મંગેશકરનાં પહેલાં (ગુજરાતી ફિલ્મનાં) યુગલ ગીતો પૈકી એકને યાદ કરી લેવાની લાલચ નથી રોકી શકાતી

ઓ નાહો લિયારે …. ઓ રૂપ રસીલી - સત્યવાન સાવિત્રી (૧૯૬૩) - ગીતકાર: ભાસ્કર વોરા - સંગીત: દિલીપ ધોળકિયા

હિંદી ચિત્રપટ સંગીતના આપણા આ બ્લૉગોત્સવને વધારે માહિતીપ્રદ, રસપ્રદ અને વૈવિધ્યસભર કરવા માટે આપનાં સૂચનો આવકાર્ય છે.

અહીં રજૂ કરાયેલ, લેખો, બ્લૉગ પૉસ્ટ્સ, તસ્વીરો અને વિડીયો / ઓડીયો લિંક્સના પ્રકાશાનાધિકાર મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે.

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૩નાં ગીતો - સ્ત્રી સૉલો ગીતો - સરદાર અખ્તર, પારૂલ ઘોષ, લીલા સાવંત

 સરદાર અખ્તરનાં સૉલો ગીતો

હર ચીઝ યહાં કી હૈ તસલ્લી કા સહારા, તુમ પ્યારે જબ દિલ કો - ફેશન - ગીતકાર: આરઝુ લખનવી - સંગીત:  શાંતિ કુમાર

દિલકો દુખા કે બાર બાર, કહતે હૈ કે મુસ્કુરાયે જા - ફેશન - ગીતકાર: આરઝુ લખનવી - સંગીત:  શાંતિ કુમાર

કડવા ફલ નેકી કા નિકલા, ક્યા સમજ઼તે થે કયા નિકલા - ફેશન - ગીતકાર: આરઝુ લખનવી - સંગીત:  શાંતિ કુમાર

જો ન કિસી કા બન સકે - ફેશન - ગીતકાર: આરઝુ લખનવી - સંગીત:  શાંતિ કુમાર

પારૂલ ઘોષનાં સૉલો ગીતો

૧૯૪૩નાં વરષ માટે પારૂલ ઘોષનાં અય વાદ-એ-સબા ઈઠલાતી ન જા, મેરા ગુંચા-એ-દિલ તો સુખ ગયા અને મૈં ઉનકી બન જાઉં (હમારી બાત), પપીહા રે મેરે પિયા સે કહિયો જા (કિસ્મત), આયે ભી વો, ગયે ભી વો, ખત્મ ફસાના હો ગયા (નમસ્તે) એટલાં સૉલો ગીતો  Memorable Songs of 1943 માં આવરી લેવાયાં છે.

ચશ્મ-એ-પુરન્નમ બહા કે દેખ લિયા. હાલ-એ-દિલ સુના કે દેખ લિયા - મુસ્કુરાહટ - ગીતકાર: ઈશ્વર ચંદ્ર કપૂર - સંગીત: સી રામચંદ્ર

હિંદી ફિલ્મ ગીત કોશમાં ગાયકના નામની નોંધ નથી, પણ જૂની ફિલ્મોનાં ગીતોના બહુ અભ્યાસી સદાનંદ કામથ આ ગીત પારૂલ ઘોષ વડે ગવાયેલું છે તેમ નોંધે છે.

દિલ લગે ના લગે, મોરા મન લગે ન લગે….નકટાઈવાલે બાબુ - નમસ્તે - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: નૌશાદ અલી

આઓ જી કભી આઓ જી…..દિલકે સિતાર પર તેરે ગીત ગાઉં મૈં - નમસ્તે - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: નૌશાદ અલી

આજ પહલું મેં દર્દ સા ક્યા હૈ - સવાલ - ગીતકાર: વલી સાહબ -  પન્નાલાલ ઘોષ

અજય યુવરાજે આ ગીતની ક્લિપમાં આયે ભી વો ગયે ભી વોહ પણ જોડી દીધું છે.

લીલા સાવંતનાં સૉલો ગીતો

લીલા સાવંતનું ૧૯૪૩ માટેનું એક સૉલો ગીત, સોઝ-એ-ગમ (નઈ ઝિંદગી) નેટ પર મળી નથી શક્યું.

મોરે જુબના પે આઈ બહાર રે,, દેખો દેખો ના લાગે નજ઼રીયા - દાવત - ગીતકાર:  તન્વીર લખનવી - સંગીત: વસંત કુમાર

મસ્તીકે તરાનોંસે ઉમ્મીદોંકો જગા દે - મોહબ્બત કી જીત - ગીતકાર: એહસાન રિઝ્વી - સંગીત: વસંત કુમાર

તેરે નન્હે ગિરધારીને હાયે મટકી મોરી ફોડી - નર્સ - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: જ્ઞાન દત્ત

જીવન સપના જગ સપનેકી છાયા - નર્સ - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: જ્ઞાન દત્ત 

ચર્ચાની એરણે : ૧૯૪૩નાં ગીતો - સ્ત્રી સૉલો ગીતો - રાજકુમારી, કૌશલ્યા, નલીની જયવંત

 રાજકુમારીનાં સૉલો ગીતો

'બદલતી દુનિયા', 'ખંજરવાલી', 'નગદ નારાયણ' ફિલ્મોનું એકેક અને 'સ્કૂલ માસ્ટર" (સંગીત નીનુ મઝુમદાર)નાં રાજકુમારીએ ગાયેલાં બે સૉલો ગીતોનાં ડિજિટલ સંસ્કરણ મળી શક્યાં નથી.

તુ મુજ઼ે બના દે રાની, મૈં બની તેરી દિવાની - બદલતી દુનિયા – ગીતકાર: મોહન સિંહા – સંગીત: ?

દર્દ બનકર ફુગાં ન હો જાએ જ઼િંદગી ઈમ્તહાન ન હો જાએ - દાવત - ગીતકાર: તન્વીર નક઼્વી - સંગીત: વસંત દેસાઈ 

મેરે સુને મંદિર મેં જિસને દીપ જલાયે – નગદ નારાયણ - ગીતકાર: કવિ શમિમ - સંગીત: શ્રીધર પાર્સેકર

મૈં તો નાચુંગી હાં, મૈં તો ગાઉંગી – નગદ નારાયણ - ગીતકાર: કવિ બેગલ - સંગીત: શ્રીધર પાર્સેકર

મૈં હું કલી લિયાકતવાલી - પનઘટ - ગીતકાર: રમેશ ગુપ્તા - સંગીત: એસ એન ત્રિપાઠી 

કૌશલ્યાનાં સૉલો ગીતો

કૌશલ્યાએ ગાયેલાં ૧૯૪૩નાંસૉલો ગીતો પૈકી અંગુરી (સંગીત ગુલામ મુસ્તફા દુર્રાની), અને મૌજ (સંગીત વસંત દેસાઈ)નાં એકેક ગીત અને આંખકી શર્મ (સંગીત વસંત દેસાઈ) અને કુરબાની (સંગીત ખેમચંદ પ્રકાશ)નાં બબ્બે ગીતો ઇન્ટરનેટ પર નથી મળી શક્યાં.

મેરે નૈના તુઝે ઢુંઢે હૈ સાંવરિયા - ભક્ત રાજ - ગીતકાર: ડી એન મધોક  - સંગીત: સી રામચંદ્ર

કાગઝ કે પુરજે દિલકા હાલ સુના દે - ચિરાગ - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: ખેમચંદ પ્રકાશ

જોલી મેરી ભર દે બાબા - ચિરાગ - ગીતકાર: વલી સાહબ- સંગીત: ખેમચંદ પ્રકાશ

સો જા સો જા પ્યારે કન્હૈયા, તોરી મૈયા લેતી હૈ બલીયાં - - ચિરાગ - ગીતકાર: પંડિત ઈન્દ્ર - સંગીત: ખેમચંદ પ્રકાશ  

કાગઝ કી હૈ નાવ - ઝબાન - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: સી રામચંદ્ર

તેરા ઘોંસલા બીખરા રે પંખી - ઝબાન - ગીતકાર: ડી એન મધોક - સંગીત: સી રામચંદ્ર

નલીની જયવંતના સૉલો ગીતો

નલીની જયંવતે પણ ગાયેલું 'આદાબ અર્ઝ'નું એક સૉલો ગીત ઇન્ટરનેટ પર નથી મળી શક્યું.

કહેતા હૈ યે દિલ બાર બાર - આદાબ અર્ઝ - ગીતકાર: કૈલાસ જી 'મતવાલા' - સંગીત: જ્ઞાન દત્ત

ખેતો પર ચલે ભૈયા કિસાન રે - આદાબ અર્ઝ - ગીતકાર: રામમૂર્તિ- સંગીત:  જ્ઞાન દત્ત

ગુણવત્તા સંચાલન વિષેના લેખ અને બ્લૉગ્સનો બ્લૉગોત્સવ : સંસ્કરણ ૧૦મું - સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૨

 ગુણવત્તા સંચાલન વિષેના લેખ અને બ્લૉગ્સના બ્લૉગોત્સવનાં ૧૦માં સંસ્કરણના  ઓગસ્ટ ૨૦૨૨ના અંક માં આપનું હાર્દિક સ્વાગત છે.

ગુણવત્તા સંચાલન વિષેના લેખ અને બ્લૉગ્સના બ્લૉગોત્સવનાં ૧૦માં સંસ્કરણના  કેન્દ્રવર્તી વિષય તરીકે પ્રબુદ્ધ ભારતના જાન્યુઆરી, ૨૦૨૨ના ખાસ અંકનો કેન્દ્રવર્તી વિષય 'ડિજિટલ વિશ્વમાં અર્થપૂર્ણ જીવન' પસંદ કરેલ છે.

પ્રબુદ્ધ ભારતના જાન્યુઆરી, ૨૦૨૨ના ખાસ અંકમાંથી સ્ર્વન્તી તુટુપુલ્લી નો લેખ, કુદરત સાથેનું જોડાણ - ડિજિટલ યુગમાં અર્થપૂર્ણ જીવન માટેનો એક માર્ગ / Nature Connectedness: An Avenue to a Meaningful Life in the Digital Age, આ મહિને પસંદ કરેલ છે.

એ લેખનું સંક્ષિપ્ત સંસ્કરણ અહીં રજુ કરેલ છે –

ચીરી ન નાખશો આકાશને. ઈજા ન પહોંચાડશો વચ્ચેની જગ્યાને. એકરાગ થજો પૃથ્વી સાથે.

આ ધારદાર કુહાડીએ તેમને અઢળક સંપત્તિ આપી છે.

માટે, હે દૈવી વનદેવતા, તમારી અનેક શાખાઓમાં વિસ્તરો.

અમે પણ હજારો  શાખાઓમાં વિકસીએ.

(યજુર્વેદ ૫.૪૧)

જંગલનાં તળ નીચે એક વિશાળ જાળું રહેલ છે - જેને Wood Wide Web પણ કહે છે - જે પૃથ્વી પરના લગભગ દરેક ઝાડપાનને જોડે છે. સહજીવી સંબંધથી સંકાળાયેલી ફૂગનું આ જાળું આસપાસનાં ઝાડપાનને નાશ થવામાં બચાવતાં પોષક તત્ત્વો અને અન્ય પરજીવી સાધનો પુરાં પાડે છે.

આ ઉદાહરણ આપણને દરેક જીવ વચ્ચેની ન ઉકલી શકે એવી કડી પુરી પાડે છે. તે ડિજિટલ યુગનાં ઇન્ટરનેટ જાળ જેવું જ કહી શકાય. આ કુદરતી જાળું કુદરતનાં ચોક્કસ ચક્રોમાં થતી ઘટનાઓમાંથી નીપજતી અને નિયમન કરાતી વિશાળ માહિતીસામગ્રીનાં સંગ્રહસ્થાનની ગરજ સારે છે.એવું જ આપણા, દરેક જીવની સ્રોત સાંકેતિક લિપિ, ડીએનએના રૂપમાં જાતિગત સ્વરૂપનું પણ છે. ડિજિટલ ટેક્નૉલોજીની દ્વિઅંગી સાંકેતિક સંજ્ઞાઓની જેમ ડીએનએ આ ચાર ઘટક અંકો A, T, G અને  C છે. ડીએનએ કોડનાં આ અંકીય સ્વરૂપની મદદથી જનીન કોશિકાને એક સજીવથી બીજાં સ્વજીવમાં હાથબદલો કરી શકાય છે. ડીએનએની આ એકત્રીકરણ કરતી ભાષા પૃથ્વી પરનાં અદ્‍ભૂત જીવવૈવિધ્યમાં જોવા મળે છે.

જોકે, કુદરતનાં ડિજિટલ આંતરપ્રવાહ અને આપણા અનેક સદૃશ સ્વરૂપો સાથેના અનુભવો વચ્ચે એક સહજ પારસ્પારિક ક્રિય-પ્રતિક્રિયા સંકળાયેલ છે. કુદરતની ઘટનાઓનાં અનેક સદૃશ સ્પષ્ટ સ્વરૂપ સાથેના અનુભવો પણ માહિતીનાં સ્વરૂપે ડિજિટલ સ્વરૂપે સંગ્રહ થાય છે અને હસ્તાંતરિત થાય છે તેમને દરેક વખતે સરળ કોડ્સમાં મુકવાનું પણ શક્ય નથી બનતું.

આપણા અનુભવોને તૈત્રેય ઉપનિષદમાં વર્ણવેલ પંચકોશ અલગ અલગ સ્તરે વર્ગીકૃત કરે છે -

¾    અન્નમય કોશ - આપણાં સમગ્ર શરીરની ઇંદ્રિયોનો અનુભવો

¾    પ્રાણમય કોશ - આપણાં જીવનની ઊર્જા

¾    મનોમય કોશ - આપણું મન

¾    વિજ્ઞાનમય કોશ - પ્રજ્ઞા (બુદ્ધિ), અને

¾    આનંદમય કોશ = પરમ સુખની અનુભૂતિની સ્થિતિ 

સાવ સ્થૂળ (અન્નમય)થી લઈને સૌથી વધારે સૂક્ષ્મ (આનંદમય) કોશ સુધી આ કોશોનું. વધારે સૂક્ષ્મ અને વધારે વ્યાપક મૂલાધાર સુધીનું, સંવર્ધન કરવું અને અતિક્રમવું અર્થપુર્ણ અનુભવો સુધીનો  માર્ગ કોતરે છે જ્યાં બધું જ નિર્ભેળ ચેતનામાં વિઘટિત થઈ જાય છે.

આમ આપણું શરીર અને તેની ઈંદ્રિયો પર્થિવ જગતવિશેનાં જ્ઞાનનાં મહત્ત્વનાં સ્રોત છે તેમ જ વધારે અર્થપૂર્ણ અનુભવો માટેની અંદરની તરફ જતી સફરને લગતી પવૃત્તિઓનું માધ્યમ છે.

કુદરત સાથેનું સંપોષિત જોડાણ (બાગકામ જેવી સદી પણ કુદરતની નજ્દીકની પ્રવૃતિઓ કે પછી કુટુંબ સાથે આનંદ મંગળ કરવો વગેરે)અને ડિજિટલ ટેક્નોલોજિનું લાબું ( ડિજિટલ સાધનો વડે કલાકોના કલાકો વ્યસ્ત રહેવું) જોડાણ વ્યક્તિનું પુરેપુરૂં ધ્યાન માગી લે છે, અને માટે જ અમુક સમય માટે એવી અમુક કક્ષાની વિવાદિતા સર્જે છે જેને પરિણામે આપણે સમયભાન ભુલી જતાં હોઈએ છીએ.

જોકે બન્ને અનુભવો વચ્ચે કેટલાક મહત્ત્વના જ્ઞાનાત્મક કે ચેતાચિંતનકારી તફાવતો છે. અમુક પ્રવૃત્તિઓ સમયે  એટલી હદે ખુબ જ 'સરળ અને ચોક્કસપણે કામ' થઈ શકે છે કે જાણે સમય થંભી ગયો હોય કે ક્યારેક તો પોતાની જાત સાથે પણ સંપર્ક છૂટી ગયો હોય એવી અનુભૂતિ થતી હોય છે. આવી સ્થિતિને 'પ્રવાહમય સ્થિતિ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. સામાન્યપણે આવી પ્રવૃત્તિઓ 'સ્વયં-પરિપુર્ણ'  (પોતાની રીતે જ ગમતી) કક્ષાની હોય છે. 

આ પ્રવાહમય અનુભવો શરીર અને સ્વની ઓળખ વચ્ચેનાં અંતરને ખુબ જ ઓછું કરી નાખે છે અને એ રીતે અન્નમય કોશમાંથી પરની સ્થિતિ તરફ અતિક્રમણ શક્ય બનાવે છે.

આજના સમયનો પડકાર નીમ્ન કક્ષાની શારિરીક કૌશલ્યો કે પડકારો માગતી પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત કરી નાખતા ખલેલકારી આકર્ષણો (સામાજિક માધ્યમોમાંખુપી રહેવું) છે.

સહજીવન સાથે સંબંધ ધરાવતી ફૂગનાં જાળાં અને ડિજિટલ ઇન્ટરનેટ વચ્ચે જો સાચા અર્થમાં ઐક્ય પ્રસ્થાપિત થઈ શકે તો ભૌતિક અને સ્થૂળ  કક્ષાનાં વિશ્વને અતિક્રમવું અને પંચકોશનું સંવર્ધન  શક્ય બને છે.

કુદરત સાથેનાં જોડાણમાં પડેલ આ ભંગાણ જ માણસના જીવનના હેતુ સાથેના સંપર્કના તુટી જવાનું કારણ મનાય છે. પર્યાવર્ણીય સ્વ-સિદ્ધાંત તો સૂચવે જ છે કે કુદરત સાથેનું જોડાણ અને આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ એકબીજાં સાથે સંકળાયેલાં છે. આ સકારાત્મક જોડાણ જ આપણને ઉચ્ચ કક્ષાનાં યથોચિત માનસિક સ્તરે પહોંચવામાં અ્ને આપણાં ખરાં સામર્થ્યને સિદ્ધ કરવામાં મદદરૂપ કડી બની શકે છે. કુદરત સાથેનું જોડાણ આપણા દ્વૈત ભાવ -સ્વ અને પરમ તત્ત્વ અલગ છે તેવો ભાવ -દૂર કરવામાં મદદરૂપ બની શકે છે અને એ રીતે આપણા મૂળ સ્વભાવને - ખરાં સામર્થ્યને-- ઓળખવામાં તેમજ માનવઅસ્તિત્વ કુદરતથી અલગ ન હોઈ શકે તે સમજવામાં પણ મદદરૂપ બને છે.

આજે જ્યારે ડિજિટલ ટેક્નોલોજિ માનવ જીવનના દરેક ખૂણે પ્રસરી વળી છે ત્યારે એ મહત્વનું બની રહે છે કે આપણા બહુ બધા અનુભવોનાં ડિજિટલીકરણ થવાની એક સીમારેખા ખેંચીએ,કે જેથી  જે અમસ્તાં જ મુશ્કેલ જણાઈ રહ્યાં છે એવાં બીજાં કામો કરી શકવા માટે કે વધારે પ્રબળ અને અર્થપૂર્ણ  માહિતિ માટે આપણી શક્તિઓને ફાળવી શકીએ.

આવો દૃષ્ટિકોણ જ કુદરતમાં વિપુલ માત્રામાં જોવાં મળતા સહયોગ અને એકરાગની ભૂમિકા બાંધે છે . કુદરતમાં પણ હિતોના ટકરાવ તો છે, પણ કુદરતની રીત એવી છે કે તેના 'આગવા નિયમો વડે એ આ ટકરાવની સાથે સરળતાથી કામ પાર પાડે છે'. કમનસીબે, માનવજાતે જેમ જેમ 'વિકાસ' સાધ્યો તેમ તેમ તેના વિજ્ઞાન કોશનું અનુકૂલન એવી રીતે થતું ગયું કે આપણે આપણાં શરીર અને નીચાં સ્તરનાં માનસિક કાર્યો પર વધારે રોકાણ કરતાં થઈ ગયાં. પરિણામે, આપણે એમ જ માનતાં થતાં ગયાં કે કુદરત સાથે સહજીવન જીવવાનું ન હોય પણ તેનો તો માણસે, એકતરફી, ઉપભોગ જ કરવાનો હોય. આ ઉપભોગ એટલી હદે વિકરતો ગયો કે કુદરત તો હવે વિનાશને ઉંબરે આવી પહોંચી છે. જે શોધો અને અવનવા પ્રયોગો આજની સમસ્યાઓનું સમાધાન કરે છે તે આવતી કાલની વધારે વિકટ સમસ્યાઓ પેદા કરે છે. જો આ વાતની સાબિતી જોઈતી હોય તો ડિજિટલ ટેકનોલોજિ માટે દુષ્પ્રાપ્ય ધાતુઓનો વધતો ચાલતો વપરાશ અને તેમાંથી પરિણમતા અતિજોખમી કચરાઓના ઊંચાને ઊંચા થતા જતા પહાડો પર જ એક નજર પુરતી થઈ રહેશે.

જે રીતે માનવ સર્જનાત્મકતા કેળવાતી આવી છે તેણે પોતાની જાતને વસ્તુનાં (સંપૂર્ણ બાહય વાસ્તવિકતાનાં) કેન્દ્રમાં જ રાખી છે, અને છતાં પોતે તો ધરાર બહારને બહાર જ છે. જ્યારે હકીકત તો એ છે કે  સર્જનાત્મકતા તો જેને માનવતાના નામથી આપણે ઓળખીએ છીએ એવાં  પોતનો એવો દોરો છે અને સૂક્ષ્મમાં સુક્ષ્મ કોશ (આનંદમય કોશ)તરફ વિકસવાનો માર્ગ છે. કંઈ પણ નવું કરતાં પહેલાં આપણે આપ્ણી જાતને એક સીધો સાદો સવાલ પુછતં રહેવું જોઈએ કે શું આપણે આમ કરવાથી કુદરતનીવધારે નજદીક જઈ રહ્યાં છીએ ખરાં. આ વાતને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિથી જોવી હોય તો એમ કહી શકાય કે આપણી સર્જનાત્મકતાની આપણી કેળવણી આપણને પંચકોશનાં સ્થૂળ તરફથી સૂક્ષ્મ તરફનાં અંદરનાં પડો તરફ લઈ જવા માટે જ કેળવાઈ રહી છે ને !

કુદરતની સહજ લાક્ષણિકતાઓ પાસે માનવજાતને આપવા માટે એટલા અદ્‍ભૂત, વિસ્મયકારક અને પ્રેરણાદાયક અનુભવો છે કે જો તેનો સાચો લાભ લઈ શકીએ તો આપણે 'પ્રચંડ ખભાઓ પર ઊભાં રહીએ'. હવે આપણે જોવાનું છે કે આપણાં જીવનને આપણે કેટલું અર્થપૂર્ણ બનાવીએ છીએ કે જેથી આવતી કાલની વિશાળ તાકાતો આપણા ખભા પર ઊભી રહી શકે.

વધારાનું વાંચન:

• Can we really feel the benefits of nature through a screen? - Rebecca Jones
• The relationship between nature connectedness and happiness: a meta-analysis - Colin A. Capaldi, Raelyne L. Dopko, and John M. Zelenski^*
• Birds Do It. Bats Do It. -   JEREMY ADAM SMITH, ALEX DIXON

હવે આપણે આપણા નિયમિત વિભાગો તરફ વળીએ.

ASQ TV પર તાજું પ્રકાશિત વૃતાંત જોઈશું –

• Cloud Advantages And Aligning To Business Objectives -  Successful Management of Cloud Computing and DevOps (ASQ Quality Press)નાં સહલેખિકા અલકા જાર્વિસ ASQTV સાથે ક્લાઉડ સ્ટોરેજના ફાયદાઓની વાત કરે છે અને સમજાવે છે કે તમારી ક્લાઉડ કમ્પ્યુટિંગ વ્યૂહરચનાઓને વ્યાપાર ઉદ્યોગના ઉદ્દેશ્યો સાથે શી રીતે સાંકળી શકાય.

Jim L. Smithની Jim’s Gems નો લેખ—

• Elusive Quality: Quality Doesn't Just Happen - ગુણવત્તાના  મૂળભૂત સિદ્ધંતો ભણી પાછા ફરવાનો સમય પાકી ગયો છે. આપણે જેમ સમસ્યાઓનાં મૂળ કારણ સુધી જવાની વાત કરતાં હોઈએ છીએ તેમ બધી જ પરિયોજનાઓનાં પરિણામોમાં ગુણવત્તા નિશ્ચિત કરતાં હોય તેવાં માપોને આવરી લઈને આપણી બધી જ પ્રવૃત્તિઓનાં મૂળ પરિણામોને ધ્યાનમાં લેવાં જોઈએ. જેમકે માત્ર પૈસામાં બચત સંગ્રહ કરેલ માલના ઉથલાઓ કે પ્રક્રિયાઓની કાર્યસિદ્ધિઓ પર જ ધ્યાન આપવાની સાથે સાથે ગ્રાહકનો સંતોષ કે ખામીઓની ટકાવારી ઘટાડવી કે ઉત્પાદનોને પરત મગાવવા પડવાની સંખ્યા ઘટાડો કરવો અને એવી ઘટનાઓને નીવારવી જેવાં માપને પણ મહત્ત્વ આપવું જોઈએ.
  
  ગુણવત્તા આપોઆપ જ નથી બનતી; તેને રોજબરોજની પ્રવૃત્તિઓમાં અને દરેક અમલમાં લેવાતી પરિયોજનાઓમાં સંવર્ધિત કરવી પડે છે. ગુણવત્તાનો ખરો ઉદ્દેશ્ય તો ઉત્પાદનો અને સેવાઓને સતત બહેતર બનવાતાં રહેવું એ જ છે. જેમ ઘણી સંસ્થાઓ તેના અનુભવો દ્વારા શીખે છે તેમ ગુણવતા પર ધ્યાન કેન્દ્રીત ન કરવામાં આવે તો ખોટાં પરિણામોની પાછળની દોટ અનઈચ્છનિય પરિણામોમાં પરિણમી શકે છે, જેને સુધારવા માટે પછીથી બહુ મોટી કિંમત પણ કદાચ ચુકવવી પડી શકે છે..

---

'ડિજિટલ વિશ્વમાં અર્થપૂર્ણ જીવન' વિશેની ચર્ચાને રસપ્રદ અને અર્થપૂર્ણ બનાવવામાં આપનાં સૂચનો / ટીકાટિપ્પણીઓ / માર્ગદર્શન / અનુભવો આવકાર્ય છે.

આ અંકમાં દર્શાવેલ ઇમેજ કે વિડીયો ક્લિપના પ્રકાશાનાધિકાર તેના રચયિતાના જ રહે છે.