વિસરાતી યાદો...સદા યાદ રહેતાં ગીતો : ૧૦મું સંસ્કરણ – ઓક્ટોબર, ૨૦૨૫

 

શૈલેન્દ્રનાં ગીતોની શંકર(જયકિશન)ની સંગીત રચનાઓ - ૧૯૫૯ ભાગ ૧

શંકર (સિંઘ રઘુવંશી) - જન્મ ૨૫-૧૦-૧૯૨૨ - અવસાન ૨૪-૪ -૧૯૮૭ – જયકિશન જોડીમાંના શંકર અને શૈલેન્દ્ર-હસરતની ભાગીદારીવાળા શૈલેન્દ્ર (મૂળ નામ શંકરદાસ કેસરીલાલ; જન્મ ૩૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૨૩ - અવસાન ૧૪ ડિસેમ્બર ૧૯૬૬) ની શૈલીનો એક સ્વાભાવિક સુમેળ હતો એ વાત તો હવે બહુ સુવિદિત છે. તેની સામે મજાની વાત એ રહી છે કે શંકર અને જયકિશન તેમ શૈલેન્દ્ર અને હસરતની સ્વાભાવિક શૈલીમાં દેખીતો જરાપણ સુમેળ ન હોવા છતાં  બન્ને જોડીઓને કોઈ અકળ બળ જ આટલી બધી ઘનિષ્ઠ રીતે જોડી રાખતું હતું. શૈલેન્દ્ર સામાન્ય માણસને ગળે ઉતરી જાય એવા બોલથી ગીતના ભાવને સજાવી શકતા તો શંકર જયકિશન વાદ્યપ્રચુર ગીતબાંધણીઓ વડે ગીતની રચના કરતા.  એ લોકોએ રચેલું હિંદી ફિલ્મનાં ગીતોનું વિશ્વ મેઘધનુષી રંગો વડે સજાયેલું એક અદ્‍ભૂત ચિત્રફલક બની રહ્યું. 

શંકર સિંધ રઘુવંશીના જન્મના મહિનામાં તેમની યાદને વધુ તાજી કરવાના આશયથી શૈલેન્દ્રનાં ગીતોની શંકર(જયકિશન)ની સંગીત રચનાઓની શ્રેણીના પ્રસ્તુત ઉપક્રમમાં અત્યાર સુધી

૨૦૧૮ માં ૧૯૪૯-૧૯૫૩

૨૦૧૯ માં ૧૯૫૩ (ગત વર્ષથી અપૂર્ણ)

૨૦૨૦ માં ૧૯૫૪

૨૦૨૧માં ૧૯૫૫ અને ૧૯૫૬ (આંશિક)

૨૦૨૨માં ૧૯૫૬ (આંશિક - ૨) 

૨૦૨૩માં ૧૯૫૬ (૩), અને

૨૦૨૪માં ૧૯૫૭ - ૧૯૫૮

                                           નાં વર્ષોની ફિલ્મોનાં ગીતો આપણે સાંભળ્યાં છે.

૧૯૫૯માં શંકર જયકિશને અનાડી, છોટી બહેન, કન્હૈયા, લવ મેરેજ, શરારત, ઉજાલા અને મૈં નશેમેં હૂં એમ સાત ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું. આપણે આજના અંકમાં તે પૈકી અનાડી અને છોટી બહેનનાં શૈલેન્દ્ર રચીત ગીતો સાંભળીશું. 

અનાડી (૧૯૫૯)

'અનાડી' શીર્ષક ધરાવતી બે અન્ય ફિલ્મો ૧૯૭૫ (સંગીતઃ લક્ષ્મીકાન્ત પ્યારેલાલ) અને ૧૯૯૩ (સંગીતઃ આનંદ મિલિંદ) પણ રજૂ થઈ છે.

અનાડી (૧૯૫૯)નાં સાત ગીતો પૈકી બે ગીતો જ હસરત જયપુરીએ લખ્યાં હતાં. 

દિલ કી નઝર સે નઝરોં કી દિલ સે યે બાત ક્યા હૈ - મુકેશ, લતા મંગેશકર 

શંકર જયકિશને શૈલેન્દ્રના બોલ પર કેટલાંય પ્રેમથી ભીંજવી નાખતાં ગીતો રચ્યાં છે. 

તેરા જાના દિલ કે અરમાનોં કા લુટ જાના – લતા મંગેશકર

શંકર જયકિશનની સંગીતબદ્ધ કરેલી ફિલ્મોમાં  વાદ્યવૃંદ પ્રચુર લતા મંગેશકરનાં ગીતો એક આગવો પ્રકાર બની રહ્યો છે.

કિસી કી મુસ્કરાહટોં પે નિસાર - મુકેશ

પરદા પરનાં રાજ કપૂરનાં પાત્રને આલેખન કરતાં ગીતો પણ શંકર જયકિશન - શૈલેન્દ્રની આગવી લાક્ષણિકતા હતી.

સબ કુછ શીખા હમને ન શીખી હોશિયારી - મુકેશ 

અમીરી ગરીબીના તફાવતને સચોટ રીતે રજૂ કરવાની તક શૈલેન્દ્રએ ઝડપી લઈને રાજ કપૂરનાં આ ફિલ્મના પાત્રને વધુ અર્થપૂર્ણ બનાવ્યું છે.

નાઈન્ટીન ફિફ્ટી - સિક્સ નાઈન્ટીન ફિફ્ટી - સેવન નાઈન્ટીન ફિફ્ટી - નાઈન - લતા મંગેશકર, મન્ના ડે, સાથીઓ 

ગીતના મુખડામાં આ ત્રણ વર્ષોનો ઉલ્લેખ હૃષિકેશ મુખર્જીને ૧૯૫૪ની ફિલ્મ નૌકરી માટે મળેલો વર્ષ ૧૯૫૬નો શ્રેષ્ઠ સંપાદનનો પુરસ્કાર મળવો, વર્ષ ૧૯૫૭ માં સ્વતંત્ર દિગ્દર્શક તરીકે પહેલવહેલી ફિલ્મ, મુસાફિર, રજૂ કરવી અને હવે ૧૯૫૯માં અનાડીની રજૂઆત સાથે યોગાનુયોગ હશે? આટલું જ નહીં, આ ત્રણેય ફિલ્મોનાં ગીતો (અનાડીમાં જોકે પાંચ જ!) શૈલેન્દ્રએ લખેલાં છે. 

જોકે, શૈલેન્દ્રએ તો વર્ષની સંખ્યાને સમાજમાં બદલતા જતા સાંસ્કૃતિક પ્રવાહોને રજૂ કરી લેવાની તક ઝડપી લીધી છે .

કલકી કહાની હો ગઈ પુરાની
દુનિયા મેં ફિર સે આયી જવાની
બહકી બહકી ચાલ
સાડી સે ચોલી હૌલે સે બોલી
મિલ કે મચાઓ રંગો કી હોલી 
યે ફેશન કા સાજ 

તો વળી આવતી કાલનું ભવિષ્ય પણ ભાખે છેઃ 

ફેશન બઢેંગે કપડે ઘટેંગે
માલિક હી જાને કિતને રહેંગે 
મૌસમ કા યે ખેલ 
ઝુલ્ફેં ઘટાઓ નાખૂન બઢાઓ 
ચેહરે પે નકલી ચેહરા ચડાઓ 
દુનિયા સાફ દીખે

છોટી બહેન (૧૯૫૯)

ભૈયા મેરે રાખી કે બંધન કો નિભાના - ખુશીનું ગીત - લતા મંગેશકર 

રક્ષા બંધનના તહેવારની ઉજવણીનું આ ગીત પ્રતિક બની રહ્યું હતું.

ભૈયા મેરે રાખી કે બંધન કો નિભાના - દુઃખના ભાવનું ગીત - લતા મંગેશકર

સુખદુઃખનું ચક્ર છોટી બહેન માટે દુઃખના દહાડા લાવે છે.  દુંખની આ પીડાને કરૂણ સ્વરમાં સંભળાતો પૂર્વાલાપ ઘેરો બનાવે છે, ખુશીનાં ભાવનાં ગીત કરતાં અહીં તાલ થોડો ધીમો છે. વાદ્ય પણ ઓછાં વપરાયાં છે.

જોકે છેક છેલ્લે ચક્ર પાછું ફરતું જણાય છે - છોટી બહેનને તેનો પતિ આંખની સારવાર મારે વિદેશ લઈ જાય છે. 

મૈં રિક્ષાવાલા - મોહમ્મદ રફી

રિક્ષાવાળાના બોલમાં શૈલેન્દ્રએ જીવનની ફિલસૂફીવણી લેવાની તક ઝડપી લીધી છે - 

દૂર દૂર કોઈ મુઝકો બુલાયે મુઝકો બુલાયે 
ક્યા કરૂં દિલ ઉસે ભૂલ ન પાયે, ભૂલ ન પાયે 
મૈં રિશ્તે જોડું દિલકે મુઝે હી મંઝિલ પે 
કોઈ ન પહુંચાયે, કોઈ ન પહુંચાયે

હવે શૈલેન્દ્ર સામાન્ય માણસની આકાક્ષાઓ આલેખે છે -

થી કબી ચાંદ તક અપની ઉડાન, અપની ઉડાન
અબ યે ધૂલ યે સડક અપના જહાન, અપના જહાન
જો કોઈ દેખે ચૌંકે ઉપરવાલા ભી દેખે 
યે કૈસા ઈન્સાન, યે કૈસા ઈન્સાન

પોતાઅની સમાજવાદી વિચારધારાને બહુ આગવી રીતે સ્પષ્ટ કરે છે -

રાત દિન હર ઘડી એક સવાલ, એક સવાલ 
રોટીયાં કમ હૈ ક્યું હૈ અકાલ, ક્યું હૈ અકાલ 
ક્યું દુનિયામેં કમી હૈ યે ચોરી કિસને કી હૈ 
કહાં હૈ સારા માલ, કહાં હૈ સારા માલ

બડી દૂર સે આયી હું તેરા દિલ બહલાને - લતા મંગેશકર 

ગીત બહાર પડ્યા પછી થોડા જ સમયમાં વિસરાઈ ગયું હોય એવાં ગીતોના પ્રકારમાં શંકર જયકિશનનુ આ ગીતનું ઉમેરાવું એક અસામાન્ય અપવાદ ગણી શકાય.

બાગોં મેં બહારો મેં ઈઠલાતા ગાયા આયા કોઈ - લતા મંગેશકર 

શંકર જયકિશન દ્વારા વાદ્યવૃંદમાં વાયોલિન સમુહના પ્રયોગો મોટા ભાગે પ્રધાન ભૂમિકામાં હોય છે. અહીં વાંસળીના પ્રયોગોને એ સ્થાન મળ્યું જણાય છે. 

યે કૈસા ન્યાય તેરા દિપક તલે અંધેરા - લતા મંગેશકર

વાદ્ય વૃંદના પ્રયોગનો ભાવનાઓની સૂક્ષ્મ રજૂઆત તરીકેનો ઉપયોગ બહુ જ નોંધપાત્ર બની રહે છે.

શૈલેન્દ્ર પણ જીવનની વિષમતાઓને કાવ્યાત્મક વાચા આપે છે –

કિસી કો દી નિગાહ રાહ છીન લી 
કિસી કો રાહ દી નિગાહ છીન લી 

શૈલેન્દ્રનાં ગીતોની શંકર(જયકિશન)ની સંગીત રચનાઓની શ્રેણીમાં ૧૯૫૯ના વર્ષની બીજી બે ફિલ્મોનાં ગીતો હવે પછી .......

---

આવતા મહિનાના બીજા રવિવારે, વિસરાતી યાદોનાં ઊંડાણોમાં છૂપાઈ રહેલાં સદા જીવંત ગીતોની યાદને નવપલ્લવિત કરવા, ફરી એક વાર મળીશું.

નોંધ - અહીં સંદર્ભે લીધેલી બધી તસ્વીરોના પ્રકાશાનાધિકારો તેના મૂળ રચયિતાના અબાધિત રહે છે. અહીં આ તસ્વીરો નેટ પરથી, સાભાર, લીધેલ છે.